Cerddi'r Chwarel - Diwedd Cymuned

Dim ond plwy’ bach Cymreig, mewn dyffryn di-nôd
Fu Penmachno i lawer, a hynny cyn dod
Y newid aruthrol ddaeth heibio ers tro,
I wyrdroi cymdeithas a iaith fy hen fro.

Lle bu, ers canrifoedd, fy hil ym mhob man, 
A phob un â’u gwreiddiau yn ddwfn yn y LLan
A’r Gymraeg ar bob tafod, mewn ysgol a gwaith,
Ond yn awr, mewn lleiafrif mae siaradwyr yr iaith.

Lle bu, ar un adeg, ei strydoedd yn llawn
O siopwyr cynhenid bob bore a ph’nawn,
A niferoedd y siopa’n ddau ddwsin, a mwy,
Nid oes bellach fasnachdy ar ôl yn y plwy’.

 

 

Nid oes gobaith ei adfer ‘n’ôl i’r dyddiau gynt,
Aeth delfrydau’n cyn-dadau ar goll yn y gwynt;
Ni fydd ond atgofion am r’hen ddyddiau ar ôl,
A’r hiraeth am hynny yn gwasgu’n fy ‘nghôl.

A phwy fu’n gyfrifol am y newid hwn?
A’i gwnaed yn fwriadol, i’n trechu, ni wn?
Ni ddaeth r’un achubiaeth wedi’r chwarel ’na gau,
A diwedd hen yrfa, ym mil chwedeg dau.

Diboblogi yr ardal ddaeth i bwyso yn drwm,
A dirywio yn gyflym wnaeth poblogaeth y Cwm;
Hen iaith, hen dafodiaith, ddiflanodd o’r clyw -
Roedd yn ddechrau y diwedd yr hen ffordd o fyw.

Nid fydd sôn am gymuned, fu mor gynnes a chlos,
Na’r ymdeimlad o berthyn i le, yn ddi-os;
Lle bu unwaith ‘rhen Gymry, a phob un â pharch
At gymydog a chyd-ddyn – aiff y cyfan i’r arch.

Erbyn hyn, rhaid cydnabod mai colli y dydd 
Wnaeth fy nelfrydau innau, a chollais fy ffydd;
Diflannu o’r golwg wna’r atgofion lu,
A ninnau, fel hwythau, ‘mysg y pethau a fu.

- - -  

Llun- Stephen Elwyn RODDICK / Cwm Penmachno / CC BY-SA 2.0

Cerddi'r Chwarel - Ddoe a Heddiw

Casgliad o gerddi anfonais i Steddfod Mynytho dro'n ôl, dan ffugenw 'Hen Rybelwr'

Coleg Min Nos

Pan oedd llethrau'r Llan yn gomin o gân,
a chornel y Ring yn un dras o greigwyr,
roedd dysg 'rhen ddyddiau'r caban yn adlais
o ffraethineb y bonc.

I ni â'n clustiau astud, roedd yno wynfyd;
glaslanciau'r pumdegau pell,
â'u bryd ar sathru'r drefn
a blasu'r dŵr aflan,
yma'n cowtowio i'r cymêrs
wrth inni fwrw ati i lowcio'r geiriau, 
heb reg yn 'r'un ynganiad.

Ninnau'n myfyrio yn haelioni'r hwyl,
ar lwyfan yr hen ddireidi, 
a Dei Wmffra'n diwtor arnom,
yn chwarae i'r gynulleidfa,
a'i draethu’n taro deuddeg.

Drag ar yr Wdbein, ac yna'r glec, ...chwerthin,
a'r dosbarth yn ei ddybla' 
yn heulwen haf erstalwm.

Yn ddisymwth...
'r'ôl galw'r corn gwaith i'r gro, 
disgynnodd y cyrten yn anterth y wers,
i ganslo'r anterliwtiau.

Heddiw,
yng ngweddillion y weirglodd,
mae'r hen le mewn trwmgwsg ers tro,
a chreithiau'r alltudiaeth yn aros
fel hen hollt ar lethr wag.

Dychmygaf, ym merddwr y cof,
ei gweld yn fintai wargam
     yn igam-ogamu rhwng pyliau o beswch 
i gyrraedd y fargen ddima';
Wil Lloyd, a'i drwsus ffustion liw ffurat
yn arwain y frigâd
yn araf a phwyllog i derfyn y daith.

Nid hawdd derbyn fy nieithrwch bellach,
rhwng ffiniau'r hen adnabod;
wylaf am yr hyn a ddaeth, am lwfdra ffawd, 
ac am fachlud y pelydrau pell.

Fy Hen Gymdogaeth

Erstalwm, a'r lle yn gnawd o gwmwd,
ar 'sgerbwd hen gynefin,
bu yma fwrlwm
o fyw am yfory.

Lle bu her yr addewidion
yn llenwi'r oriau
mewn lle nad oedd darfod yn bod.

Pob hewl a'i hafan o hwyl,
pob cornel yn helfa
i rannu'r wên 
o straeon cyn noswylio.

Erstalwm, ar erwau fytholwyrdd
roedd yno ardd Eden
o ddiniweidrwydd
am bethau'r byd.

Drannoeth y dihuno
a chodi gorchudd yr ystrydeb
am ddyfnder gwreiddiau,
y bu'r wers am 'sgaru had,
ac am y medi aflan.

Tro ar fyd

(Wrth weld hen chwarel lechi yn cael ei haddasu'n faes chwarae i estron anturiaethwyr na wyddent ddim am galedi’r dyddiau gynt)

Bob bore, dan wawd y domen lechi,
daw'r gwenoliaid yn fflyd,
ymysg sarhad o gwmni i grombil yr agor, 
i wrando ar sŵn dripian y dwr 
yn torri ar fudandod y gwacter.

Anturwyr ffug yng nghragen yr agor,
a'u dileit mewn creiriau rhydlyd;
- hen ebill heb dyllu ers tro
a chorryn o gadwyn yn pendilio
yr amser uwchben,
lle bu'n ddolen i greigiwr unwaith,
heddiw'n ddwylath o ddim.

I'r rhai hyn y mae'r twll yn we
i ymnadreddu drwyddo,
i'w tywys drwy wythiennau tanddaearol fy hepil,
a thros artaith y byrwyntog gynt. 

Heb orfod ymbaratoi
y bara llwyd o gynhaliaeth
dan gannwyll geiniog,
na phrofi chwerwder y smit,
maent yma'n paderu am yr hyn
nad yw ond eco iddynt.

Rhyw gogio porthi'r dyrfa
â phregeth am gwymp a chwalfa,
gan besgi ar dosturi'r plwy',
ac ar wely angau 'nghymdogaeth,
heb sylwi ar y gwlith yn hen lygad y graig,
a llygad hen chwarelwr.

Cerddi'r Chwarel - Cymdogaeth

Gan fy mod yn enedigol o ardal chwarelyddol, addas fyddai cynnwys rhai o fy ngherddi'n ymwneud á'r diwydiant hwnnw, sydd wedi hen ddiflannu o f'henfro.

Ni sylwai ar yr hagrwch
Yn y tomenydd llwm
O rwbel yr hen chwarel
Uwch pentre' bach y Cwm;
Roedd yn baradwys iddo fo
Wrth iddo lordio'i mewn i'r fro.

Ond ni all estron weled
Y graith sydd yn fy nghôl,
A minnau yn hiraethu
Am ddyddiau na ddaw 'n'ôl,
Pan oeddem ni, drigolion gwâr
Yn berchen ar ein milltir sgwâr.

Pentre' Rhiwbach

Dilynwch gyfres 'Cerddi'r chwarel' trwy glicio ar y label 'Chwarel' isod, neu yn y rhestr 'Themau' ar y dde. (Os ydych yn darlen hwn ar ffôn, efallai y bydd raid sgrolio lawr a chlicio 'web view'.)

 

Cerddi Cydwybod- Adfywiad

A weli di frithyll yn nofio'n y dŵr,
A weli di wyrddni fan acw;
A wyt ti yn clywed y coed yn llawn stŵr,
A glywi di ddeunod y Gwcw?

A brofais di fywyd yn ôl yn y pridd,
A deimlaist ti fwrlwn a chyffro;
A wyt ti'n arogli yr aer dros y ffridd,
A weli di ddaear yn deffro?

A weli di’r wennol yn hedfan uwchben,
A weli di’r teulu’n ymffurfio;
A weli di arwydd cynhesu uwchben,
A weli di'r nyth dan y bondo?

A weli di Lygad y Dydd dan dy draed
A weli di aur Lygad Ebrill;
A weli di wenyn yng nghanol y paill,
A weli di’r tymor yn ennill?

A godaist y bore i brydferthwch y wawr
Yn gwahodd y dydd i ddod ato;
A wnes di gydnabod wrth gerdded y tir
Fod gwanwyn yn ôl unwaith eto?

Llygad Ebrill, blodyn cyffredin ond hardd iawn, yn codi'r galon bob gwanwyn

Cerddi Cydwybod- Amser

Wrth gilio ein heddiw
i’r machlud gerllaw,
a ddoe’n rhan o hanes
yfory a ddaw.

Daw ‘n’ôl yn amserol
fel troad y rhod,
a’r cylch yn ailgychwyn
bob tro, ers ein bod.

Llun- Copi o Garreg Cantiori, ger safle Beddau Gwyr Ardudwy, uwchben Llan Stiniog, lle sy'n llawn o chwedlau a hanes y Cymry, a lle sy'n gyfareddol i mi

Mae'r gwreiddiol erbyn hyn yn Eglwys Sant Tudclud, Penmachno 

Cerddi Cydwybod- Cân o Hiraeth ac Anobaith

Mor braf oedd y dyddiau yr amser a fu,
pan oedd pawb yn gymdogol a chroeso'n mhob tŷ,
wrth gofio cymdeithas o drigolion gwâr,
â'u gwreiddiau yn nyfnder eu milltir sgwâr.

Roedd cariad at eraill yn beth mor ddiwall,
a'r parch oedd gan bobl i'r naill a'r llall,
pryd y gweithid y Sadwrn, a pherchid y Sul
heb ofni 'r'un dirmyg o fod yn rhy gul.

Ond estron ddiwylliant a ddaeth dros ein gwlad,
gan newid delfrydau, a'n heiddo yn rhad;
na wyddai wahaniaeth rhwng ddiafol a Duw,
a'u harferion sy'n llygru ein hen ffordd o fyw.

O freuddwyd gymdogaeth fu'n gadarn a chre'
rhyw hunllef gymdeithas a ddaeth yn ei lle;
yr awr sydd yn cyrraedd, mae'r diwrnod yn dod
y bydd Cymru, a Chymry yn peidio â bod.

Cerrig camu Sarn, ar Afon Machno. Lleoliad hyfryd lle treuliais oriau hapus efo teulu dros y blynyddoedd.

 

 

Cerddi Cydwybod- Darlun

Edmygwn waith rhyw artist mawr,
a phawb oedd yn gytûn
fod holl rinweddau meistri'r grefft
yn gelfydd yn y llun.

Y dydd o'r blaen, fe brofais wyrth
brydferthwch toriad gwawr,
a sylwais na fu darlun gwell
na gwaith y Crëwr mawr.

Cerddi Cydwybod- Gofal

Ychydig iawn o luniau sydd ohonof yn blentyn; dymu un ohonof yn 13eg

Yn bumlwydd direidus,
Gwrando oedd raid
Ddoethineb cynghorion
Yng ngeiriau ei daid,
Wrth dderbyn gwahoddiad
I gydio'n ei law
I'w ddwyn yn ddiogel
O ganol y baw.

Yn llencyn ugeinmlwydd
Yng nghwmni ei daid,
Ar lwybrau atgofion,
Arafu oedd raid,
I gynnig gwahoddiad
I ysgafnu'r baich,
Drwy roddi arweiniad
A chymorth ei fraich.

Cerddi Cydwybod- Fy Hen Gymdogaeth

Erstalwm, a'r lle yn gnawd o gwmwd,
ar 'sgerbwd hen gynefin,
bu yma fwrlwm
o fyw am yfory.

Lle bu her yr addewidion
yn llenwi'r oriau
mewn lle nad oedd darfod yn bod.

Pob hewl a'i hafan o hwyl,
pob cornel yn helfa
i rannu'r wên 
o straeon cyn noswylio.

Erstalwm, ar erwau fytholwyrdd
roedd yno ardd Eden
o ddiniweidrwydd
am bethau'r byd.

Drannoeth y dihuno,
a chodi gorchudd yr ystrydeb
am ddyfnder gwreiddiau,
y bu'r wers am 'sgaru had,
ac am y medi aflan.

LLUN: Thomas, John. Parth Cyhoeddus, via Comin Wikimedia

Cerddi Cydwybod -Yr Hwylfa

'Nid yw Nef ond mynd yn ôl hyd y mannau dymunol'

Rhyw dro yn ôl, a hithau'n oer,
Mewn niwl ar ben yr Hwylfa,
Daeth awydd bod mewn gwlad sy'n bell
Dan awyr ddi-gymyla'.

Mi fynnais fynd i deithio byd
Ymhell o oerni gaea',
Ymhell o'r gwynt sy'n fferu corff,
A'r niwl ar ben yr Hwylfa.

Rhyw dro yn ôl, mewn gwlad sy'n bell,
Dan awyr ddi-gymyla',
Hiraethais am gael teimlo ias
Y niwl ar ben yr Hwylfa.

Er imi fynd a theithio byd
A chyffwrdd gwres cynhaea',
Rhyw hudol reddf â'm geilw'n ôl 
Drwy'r niwl ar ben yr Hwylfa.

Cerddi Cydwybod -Colli

Mae'n debyg fod pob un ohonom yn gyfarwydd á nifer o'r teimladau isod, dybiwn i.

Colli cyfeillion bore oes fesul un, 
A cholli'r brawdgarwch, wrth fynd yn hŷn;

Colli cysylltiad â'r ddau neu dri
Sy'n weddill cyfoedion fy nyddiau i; 

Colli perth'nasau y gadwyn glós,
Colli anwyliaid, mor drist, yn ddi-os;

Colli cwmniaeth y dyddiau gwaith,
Colli treftadaeth, a cholli iaith;

Colli parch at wleidyddiaeth, a'r newid a ddaeth
Yn natur cymuned - yn golled er gwaeth;

Colli cymdogaeth fu unwaith mewn bri,
Colli cymdeithas mor annwyl i mi;

Colli ysgol a chapel, a hen ffordd o fyw,
Colli traddodiad, a cholli Duw;

Colli amynedd â phawb ambell dro,
A cholli fy hyder yn nyfodol y fro;

Colli'r awydd i gerdded, wrth golli fy ngwynt,
A cholli brwdfrydedd y dyddiau gynt;

Colli fy nhymer a cholli ffydd,
A cholli fy hunan ar ddiwedd y dydd.

Cerddi Cydwybod - Breuddwyd

'R'ôl croesi rhiniog y ddirgel ffîn 
i esmwythder cwsg, a'i hudol rin,

y gwelais yn glir hen elynion yn cwrdd,
pob un yn gyfeillion cytûn rownd y bwrdd;

arhosodd y darlun yn gyfaredd i gyd
nes dod y di-huno i'm 'styrbio, a'i fryd

i agor fy llygaid, i newid y llun,
rhag ofn i'r gwirionedd geisio dangos ei hun.

Cerddi Cydwybod -Cymod

Dau ŵr yn cydymffurfio,
Dwy law yn cydio'n dynn,
Ac arwydd o'u cytundeb
I lawr ar ddu a gwyn.

Braf ydoedd gweld tystiolaeth
Ymrwymiad rhwng dau ddyn
Yn 'nabod gwerth daioni
Dwy ochr yn gytûn.

Ond rhaid i hen elynion
Cyn mentro i gyd-fyw
Wneud ymdrech deg i ddysgu
Y wers o rannu Duw.

Cerddi Cydwybod -Treftadaeth

Mae'n hen arferiad wel'di
i roi ryw bwt i lawr,
cofnodion am ein llinach
mewn 'sgrifen ar y clawr;
ryw hen ddefosiwn fu yn rhan
o'n tylwyth yma yn y Llan.

Pob gair yn ddolen gyswllt
o'r gadwyn ar ei hyd,
y rhai fu ar 'r'un llwybrau
â'n cylchdaith yn y byd;
pob un ohonynt, weli di,
yn rhan ohonot ti a fi.

A gwel tu fewn i gloriau'r
'rhen Feibl yma, Siôn,
mae yno stôr o hanes 
hynafol, 'n'ôl y sôn,
sy'n mynd ymhell tu hwnt i'r plwy', 
a'r teulu ynddo'n llawer mwy.

Cerddi Cydwybod -Y Tywydd

Ddoe, wedi'r ddrycin,
Y tywydd, wrth gwrs,
Wrth gyfarch, fel arfer,
Oedd testun ein sgwrs;
Mewn porfa faethlon
Cwyno a wnawn
Am leithder y bore
A glaw y prynhawn.

Heddiw, newyddion
O'r Affrica ddaw
Am filoedd yn marw
O ddiffyg y glaw,
Yng nghanol sychder 
Eu crasdir noeth,
Dan wres ddi-dostur
Yr heulwen boeth.

Fory, fel arfer,
Y tywydd, wrth gwrs,
A diffyg yr heulwen
Fydd testun ein sgwrs.

Cerddi Cydwybod -Amser

Wrth gilio ein heddiw
i’r machlud gerllaw,
a ddoe’n rhan o hanes
yfory a ddaw.

Daw ‘n’ôl yn amserol
fel troad y rhod,
a’r cylch yn ailgychwyn
bob tro, ers ein bod.

Cerddi Cydwybod -Ffiniau

 Drwy reddf fy etifeddiaeth
Nid yw yn beth mor hawdd
I gyfarch fy nghymydog
Mewn Saesneg, dros y clawdd.

Mae mwy o rwystrau yma
Na sgwrs y geiriau mân
Yn ffiniau anweledig
I'n cadw ar wahan.

Cerddi Cydwybod -Wedi'r Llanw

Mae'r olion yma'n amlwg,
Fe ddaeth o don i don,
Gan gyrraedd y penllanw 
Nes torri'r dorlan hon;
A'r tonnau hynny, yn y man 
A ddaeth yn llif dros erwau'r Llan.

Waeth heb â chodi cloddiau
Na mur i'w gadw draw,
'Does dim all ein hamddiffyn,
Rhaid derbyn beth a ddaw;
Y baw a'r broc ddaeth gyda'r lli'
Sy'n awr yn pydru'n glannau ni.

Ac wedi'r holl ganrifoedd,
Ein tirwedd sydd ar drai,
A neb i gau'r llifddorau,
Er gwybod lle mae'r bai;
Y llanw estron - dyna yw -
Sy'n boddi'n hiaith a'n ffordd o fyw.

Cerddi Cydwybod -Allwedd

Cerdd gyfansoddais flynyddoedd yn ôl wrth weld y cynnydd yn niferoedd y mewnfudwyr di-Gymraeg i gefn gwlad, a olygai ddirywiad yn yr iaith.

Bu'r drws yn gilagored  
I ddieithryn 'nawr ers tro,
A'r croeso uwch y glicied
Yn nodwedd o'r hen fro.

Rhoi rhwydd fynediad trwyddo
Mewn darostyngiad wnawn,
Heb sylweddoli eisoes
Ei bod yn hwyr brynhawn.

Byr yw y dyddiau bellach,
Mae'r nos yn agosáu,
A ninnau heb yr allwedd
I gadw'r drws ar gau.

Cerddi Cydwybod -Adfail

Lle bu o gylch ei aelwyd
Sawl teulu'n werth y byd,
A'r croeso uwch ei glicied
Yn f'heniaith i o hyd;
Ond newid wnaeth hen ffordd o fyw,
A'r berllan heddiw sydd yn wyw.

Nid yw ond murddun bellach
A'i furiau'n hidlo'r gwynt,
A neb ar ôl i gofio'r
Difyrwch ddyddiau gynt;
Ond daw aderyn yn ei dro
I godi teulu dan ei do.

Er trist ei weld yn adfail
Er colli ŷd y wlad,
Mil gwell yw chwalu'r muriau
Nac iddo fynd yn rhad
I estron wennol godi nyth,
I newid ffordd o fyw am byth.

Cerddi Cydwybod -Craith

Cerdd arall sy'n cyfleu fy nheimladau am y sefyllfa sy'n bodoli yng nghefn gwlad Cymru'n gynyddol y dyddiau hyn.

Ni sylwai ar yr hagrwch
yn y tomenydd llwm - 
gweddillion gwaith y chwarel
yn gysgod dros y Cwm;
roedd yn baradwys iddo fo
wrth iddo lordio'i mewn i'r fro.

Ond ni all estron weled
y graith sydd yn fy nghôl,
a minnau yn hiraethu
am ddyddiau na ddaw 'n'ôl,
pan oeddem ni, drigolion gwâr
yn berchen ar ein milltir sgwâr.

Cerddi Cydwybod -Dada

Cerdd i ‘Nhad, William Hugh Williams 1890-1941

Nid oedd ond meidrolyn;
ond i mi yn arwr i'w addoli,
yn eilun o Farcsydd y bonc,
hen rebal o rybelwr
a adawodd ei farc ar blant ei yfory.

Â'i gŷn, yn ei gwman, 
wedi oes o wthio a phlygu, 
nid i swyddog, 
ond i straen y fargen ddima;
yn farnwr diwyro 
na ildiai air i'r stiward a'i gachwrs gynffonwyr,
a phob wagan-gynta'r-ryn.

Mae rheiliau rhydlyd ar lethrau Rhiw Bach,
lle bu dada’n un o bererinion y graig,
fel petaent yn wylofain y dadfeiliad,
yn atgof o’r fintai foreuol
o’r werin wargam ar glip yr inclên;
cam wrth gam o besychu
adlais llwch y gwaith 
ar benglog o graig.

Prin yw'r cof amdano, a'r llun yn brinnach;
y darlun hwn, o lwch oesoedd,
lle mae'r dwylo'n datgelu'r cyfan
o artaith ei deithi; 
digofaint wedi lapio'n dynn
yn y byd brwnt oedd yn bod.
Y dwylo crog na blethwyd mewn gweddi
fyth wedyn,
drannoeth ei brofedigaeth,
ac yntau heb dduw na'i hatebodd.

Wyneb di-wên fel petai'n mesur
pob modfedd o annhegwch 
y lladrad a ddwynodd Rhys bach i fedd.

Rhychau’r talcen yn achwyn o’r cyni,
a’r sgerbydau gweigion fu’n rhythu’r niwl
o anwybodaeth am anhegwch, 
ac am gwestiynnau ddi-ateb,
pan daenwyd tawelwch fel carthen wlân
ar wely angau’r felin.
Gwelaf osgo’r crefftwr yn ei bileri o freichiau,
a llymder ei wyneb yn arllwys dicter un
â chysgod tlodi’n fythol gwmpeini iddo,
a llidiardau gobaith i gyd ar gau.

O reddf, yn hen athronydd
a’i angerdd am iawnderau’n ingol,
heb unwaith ganlyn unffurfiaeth y dorf
i fegio o goffrau plwy’,
nac ymbesgi ar frasder cnawd afiach.

I mi, roedd rhin yr arwr
a rhuddin ein hil ynddo,
er hir loes ei gaethiwed
ar erwau ein hangen ninnau,
a thyndra’r gadwyn angen.

'Dada' ydoedd i ni, y nythaid wyth cyw,
y platŵn o ufudd-dod
na feiddiai yngan air i'w groesi
wrth barêdio yn rheng at fwrdd
caban o gegin,
heb gŵyn am lwydni'r fwydlen 
wedi taw y corn gwaith. 

Heddiw, nid yw ond sgriffiad ar gofeb
o lechen lâs,
megis cip ar feini y gorffennol.

'Dada' ydoedd, a 'Dada' fydd,
a'i stamp wedi sticio arna'i,

              ... y rebal anorffenedig. 

 

Cerddi Cydwybod -Llidiart

Gobeithio fod y gerdd isod yn esbonio fy nheimladau, a theimladau nifer o nghyfoedion bellach. Daeth tro ar fyd ar ein cynefinoedd dros yr hanner canrif aeth heibio, yn sicr.

'R'ôl cyfri' a didoli,
Rhaid ydoedd sicrhau
Fod praidd yn ei gynefin
A'r llidiart wedi'i chau,
Er mwyn rhoi'r heidiau ar wahân
I gadw enwau’r brîd yn lân.

Ond collwyd cownt ar bennau,
Daeth pydredd i’r hen bren,
A drws y prif fynediad
Agorwyd led y pen';
Ysbeilio had ein porfa ni
Wna'r estron haid ddaw drwyddi hi.

Mynedfa Bryn Castell. Bryngaer Oes yr Haearn lleol, yn edrych trwy'r adwy at dirlun hanesyddol a welodd newidiadau rhyfeddol ac ymosodiadau a goresgyniad dros y canrifoedd

Cerddi Cydwybod -Iaith

Un arall o 'ngherddi sy'n adlewyrchu fy nadrithiad yn y drefn ieithyddol cefn-gwlad Cymru erbyn hyn. Wrth i ystadegau ddangos y dirywiad yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg yn ein cymunedau, anodd yw bod yn galonogol. Miliwn o siaradwyr erbyn 2050? Gobeithio wir.

 

Carreg Cantiori (nid yr un wreiddiol) ger safle gwaith dẃr Llyn Morwynion

Pan oeddwn i yn blentyn
Ro'wn i o'r farn o hyd
Mai dim ond iaith fy aelwyd
A glywid trwy'r holl fyd.

Ond syndod oedd darganfod
Wrth fynd o gam i gam,
Fod gennyf fwy i'w ddysgu
Na iaith fy nhad a mam.

Rwy'f innau erbyn heddiw
Yn ymfalchïo'n iawn
Wrth siarad â nghymydog
Â'i eirfa ef yn llawn.

Ond, anodd yn fy libart,
Yw ceisio parchu'r dyn
Heb awydd ganddo'i siarad 
Ond uniaith - iaith ei hun.

Cerddi Cydwybod -Brwydr

Cerdd ddychmygol a gyfansoddais wrth weld pobl ddiarth yn symud i mewn i'm bro, a'r newid a fu yn y gymuned. 

Ni fu 'r'un cweryl rhyngom,
Na geiriau cas ychwaith,
Ac yntau yn gymydog
I mi ers amser maith;
Ond rhywsut, trawsnewidiwyd bro
Oherwydd ei ddyfodiad o.

Er estyn llaw o gymod
I'm c'warfod dros y bwrdd,
Encilio wnaiff, a gwrthod
Ddod hanner ffordd i'm cwrdd;
Ac yntau, estron, er y gwa'dd
Heb fath o erfyn, sydd yn lladd.

Ac er milwrio'n erbyn,
Mae pethau'n mynd yn waeth,
Nid hawdd i ni wrthsefyll,
Â'n dwylo ni yn gaeth;
Er ceisio brwydro, colled yw, 
Difroda hwn hen ffordd o fyw.

Llun gan Alan Hughes, trwy drwydded Comin Creadigol 2.0

Cerddi Cydwybod -Cysur Cymdogaeth

Cerdd sgwennais adeg gofid Covid, Hydref 2020

Ffordd o fyw a newidiodd yn sydyn,
mae’r effaith i’w weld ar bob stryd,
y gelyn a ddaeth yn ddi-rybudd,
i’n dychryn, ac i newid ein byd.

R’wyn colli cyfarfod ’rhen gwmni,
a ffrindiau dros sgwrs yn y dre’,
gan obeithio ’daw’r haul unwaith eto 
i godi’r hen hwyliau ynte.

Mae’n chwith am yr hyn oedd yn arfer
mewn lle sydd mor annwyl â hwn,
’does unlle’n y byd fel ein hardal
am wir gyfeillgarwch, mi wn.

A diolchaf bob dydd am gymdogaeth
a chymdeithas arbennig ein bro;
mae hynny yn eli i’r galon,
i f’anwesu yn llon, fel bob tro.

A phan ddaw yr haul dros ein bryniau   
i adfer yr hyn oedd yn bod, 
cawn ddiolch i Dduw am ein gwarchod,
a gweddïo am yr hyn sydd i ddod.

Cwm Teigl yn haul yr hwyr. Treuliais sawl awr yn y cynefin arbennig hwn.

Cerddi Cydwybod -Cyfres Newydd

Wedi ystyried fy hun yn greadur cydwybodol, egwyddorol ar hyd f’oes, cyfansoddais nifer o gerddi a fyddai’n gweddu i un gyda meddylfryd o’r fath. Roedd yr agwedd yma o fy natur yn tueddu i ‘ngadael yn drist a siomedig am y diffygion di-hid a berthynai i nifer o 'nghyfoedion. 

Sawl tro y clywais gyfaill, neu gydnabod yn cwyno am y newid a ddaeth gerbron ein cynefinoedd Cymraeg dros y cyfnod diweddar, ac yn cau llygaid i’r problemau cyfoes. Cyfeiriaf at ambell un o’r rhain yn y cerddi, ac am eu difaterwch. Ia, dadrithiad ydi’r cyflwr y bum, ac yr wyf yn diodde’ ohono, yn sicr. 

Daw’r teimlad i’r wyneb yn glir yng ngeiriau'r gân hon:

Gwladgarwyr?... Diwedd y gân...

O lwyfannau trwy Gymru fe glywsom sawl llais
Yn areithio am oriau am orthrwm y Sais,
Mor argyhoeddedig, gwladgarwyr o fri 
A'u traed ar y ddaear, dywedwyd i mi.

Arloeswyr mudiadau fel Cymdeithas yr Iaith;
Rhai blaenllaw fel stiwardiaid Undebau Gwaith,
Arweinwyr cydwybodol, a'u dadlau mor groch,
Yn driw dros y werin a'r Faner Goch.

Sosialwyr adain-chwith, y rhai o'r iawn ryw,
(Mewn difri', oes 'na rywfaint yn dal yn fyw?)
Yn wir, erbyn heddiw nid hawdd dod ar draws
Chwyldroadwyr gwerinol, gwladgarol eu naws.

Ond, pa iws bod yn Farcsydd di-wyro, a'i fryd
O newid cymdeithas faterol y byd;
Annoeth yw rhagfarnu'r Arglwyddi ynte,
A chymaint mor barod i gymryd eu lle?

Fe gofiaf aelodau yn rhengoedd y Blaid,
 delfrydau mor deyrngar ers amser fy nhaid,
Ymgyrchwyr am ryddid a hawliau i'n gwlad -
'Pob peth yn Gymraeg', ac am weld ei pharhad.

Mor barod i herio y sustem annheg,
I agor pob llygad, i roi taw ar bob ceg
A ddirmygai ymdrechion y Cymry a'u hil;
Merthyron cyfiawnder, yr aberthwyr fil.

Yn Gymry twymgalon, a'u pwyslais ar ach,
Llawn balchder o'u llinach, ag egwyddor mor iach;
Disodlwyd cyfenwau o darddiad iaith fain
Gan yr 'ap', mor urddasol, Gymreigaidd ei sain.

I ble aeth 'rymdeimlad o berthyn trwy waed,
I ble aeth y balchder am hunaniaeth a gaed
Wrth ymgyrchu a chanu am ennill tir,
Ac am yr holl freintiau a ddeuai cyn hir?

Nid myfi, nid myfi a drodd fy nghefn
Ar egwyddor sylfaenol i newid y drefn;
Erbyn hyn, natur ddynol hunanol a roes 
Y gwirionedd am ragrith anfoesol ein hoes.

Ti, fab i'r gwerinwr na chodai ei gap
I'r crachach; ie, thi, a dy 'ap',
Pa bryd y doi dithau i 'sgidiau dy dad,
Pa bryd gawn dy gwmni yn ôl yn dy wlad?

A ddoi di, was ffyddlon y meistri pell
Rhyw ddydd at dy goel, a chydnabod dy well,
O dy gadair gyfryngol yn y BBC
Yn ôl at dy wreiddiau, ble ma 'd'angen di?

Wnei dithau, wladweinydd, a d'uchelgais fawr,
Droi atom drachefn â'th draed ar y llawr?
Tydi, a fu unwaith mor falch o dy dras,
Sy'n lordio coridorau'r Arglwyddi cas. 

A thi, fu'n ymgyrchwr dros hawliau'r tlawd,
Mor uchel dy gwymp pan newidiodd dy ffawd;
Fe'th prynwyd, fel llawer o 'sosialwyr' fel ti
 llo aur y frenhiniaeth - yr O.B.E.

Estynnwch eich dwylo i dderbyn eich clod,
Moesgrymwch a llyfwch, mae 'chwanneg i ddod
O ffug freintiau Prydeinig; cewch grafu tîn
Draw ym Muckingham Palas, yng nghwmni eich cwîn.

Trin Cerrig, y rhan olaf!

Dyma gyrraedd rhan olaf y gyfres, gan obeithio eich bod wedi cael boddhad o'i darllen. Cyfres o ddarnau ar gerrig nodedig lleol, yn seiliedig ar sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (tymor 2022-23) ac erthygl a ymddangosodd wedyn yn Rhamant Bro, cylchgrawn flynyddol y gymdeithas, yr unig un o'i bath yn y Gymraeg.

Carreg sydd bellach wedi mynd yn angof braidd yw’r un a gofnodwyd mewn erthygl gan y diweddar Ernest Jones yn Y Cymro (3 Tachwedd 1961), ac a ymddangosodd yn Rhamant Bro 2019, yw’r un ar bron pen uchaf ffordd Bwlch Gorddinen - y Crimea. Mae hon yn hynod am yr ugeiniau o enwau ysgrifwyr y gorffennol a gerfiwyd arni. 

Gan fod nifer o bobl yn cerdded y ffordd hon rhwng ‘Stiniog a Dyffryn Conwy, ymhell cyn agor y llinnell reilfordd gerllaw, byddai’r llecyn hwn yn gyfleus i orffwys cyn cario ’mlaen â’r daith. A dyna reswm i ddod â’r gyllell boced allan, a gosod enw’r teithiwyr yn daclus ar garreg a ddaeth megis cofeb i rai oedd yn rhan o’r genhedlaeth a fu yn y broydd dan sylw.

A chyda lwc, mae chwedlau’n ymwneud â’r cerrig a’r creigiau hyn yn dal i fod yn destun i gadw’r hen arferion yn fyw.  Pan fyddai’r bedair wyres a’r ŵyr cariadus sydd gen i yn dod draw acw i ‘weld nain a taid’ pan oeddynt yn llai, byddai’n arfer yn aml iddynt berswadio taid i fynd â nhw am dro i lawr i lwybrau Cwmbowydd gyfagos. 

Un o’r hoff deithiau oedd dilyn y llwybr o waelod y cwm i fyny tua Thyddyn Gwyn, a chael llawer o hwyl fel arfer yng nghwmni’n gilydd. Ar ben isa’r llwybr mae carreg wastad ar ei draws, a phant yn ei chanol. Un diwrnod, dyma un o’r plant yn tynnu sylw ati, a minnau’n ceisio creu ychydig o ddiddordeb yn eu mysg, gan gyfeirio at y siap, a’r maint, ac ati, a gofyn iddynt ddyfeisio enw arni. 

Ymhen dim, roeddynt wedi dod i gytundeb ymysg ei gilydd, ac wedi cyffelybu’r garreg i ffurf soser. A Charreg Soser  (SH453703) yw’r enw a roddwyd arni, tua ugain mlynedd, neu fwy, yn ôl bellach, a dyna’r enw a gaiff bob tro y bydd unrhyw un ohonom yn troedio dros y garreg hon ar lwybr Cwmbowydd. Gobeithio y caiff ei galw felly gan ein disgynyddion hyd ddydd y farn!      
- - - - -

RHAN 1

 

 

Trin Cerrig, Rhan 8

Yn uchel i fyny’r llethrau, ar y ffin rhwng plwyfi Penmachno ac Eidda saif murddun unig o’r enw Yr Wylfa, lle, ar un adeg, trigai William Jones a’i ddau frawd – tri o hen lanciau, gyda’u mam weddw – a William druan wedi ei gofnodi fel lunatic ar fanylion cyfrifiad 1891. 

Mae hanes amdano yn ardal Penmachno fel crefyddwr gorffwyll, ac wedi colli’i ben yn llwyr â chrefydd. Roedd, er pan yn ifanc, wedi byw trwy ddiwygiad mawr 1859 ac un 1904-05, a dylanwad rheiny wedi bod yn drech arno. Er yn byw mewn lle mor anghysbell, byddai’r teulu’n mynychu capel Ebeneser, ym Mhenisa’ Penmachno yn rheolaidd. Ond mynnai William ddatgan ei deimladau dwys mewn modd anarferol yn unigrwydd y mynydd-dir uchel ger ei gartref. Tua hanner milltir o’r Wylfa, daeth ar draws darn o graig fechan o garreg las, a’i hwyneb yn ddigon llyfn iddo allu torri geiriau o’r Ysgrythur arni. Dyma oedd cysegrfa - teml breifat Wil, lle cai lonydd i geisio cysylltu â’i Dduw trwy lofnodi ei enw a darnau o adnodau o’r Beibl gyda chyllell ar y garreg. Yn amlwg, treuliodd oriau lawer ar ei bengliniau yma yn unigedd y mynydd yn cerfio a gweddïo. 

Y Garreg Adnod

Er treigliad nifer fawr o flynyddoedd ers hynny, mae’r geiriau a gerfiwyd arni yn dal yn hollol glir hyd heddiw. Gwelir yr arysgrifau ...Na ladd;  Iesu a Wulodd; Popl bach Towch yma; O Ous i Ous ac eraill a gamsillefir hefyd yn dysteb o ddatganiadau ysbrydol gŵr a ymgollodd ei hun yn ei grefydd. Er mai ond ychydig o bobl a ŵyr am leoliad y garreg unigryw hon, mae’r Garreg Adnod (tua SH507816) yn rhan annatod o hanes lleol yr ardal honno.

Dros y blynyddoedd rwyf wedi arwain ambell unigolyn a chriw i weld y garreg, a bu i un ohonynt, Arwel Emlyn Jones, gyfansoddi tri englyn am ei brofiad o gael cyswllt â’r Garreg Adnod. Dyma’r olaf o’r tri:

O naddu’r unigeddau – a gosod
      hen gysur ar greigiau,
down o hyd i’r adnodau
a’i eiriau Ef sy’n parhau.

Yn dilyn erthygl a ‘sgwennais mewn cylchgrawn rai blynyddoedd yn ôl, a ddaeth i sylw’r sylwebydd teledu. Wil Aaron, bu i’r Garreg Adnod gael sylw cenedlaethol, pan ddarlledwyd ei hanes ar raglen un noson.

Rhyw ddwy filltir ar draws y dyffryn y rhan isa hwn o blwy’ Penmachno, ger ffermdy hynafol Coed y Ffynnon, saif carreg arall sy’n rhan o chwedloniaeth yr ardal honno, sef y Maen Siglo (tua SH532803).

Bu hon ar goll i nifer am rai blynyddoedd, wedi i’r Comisiwn Coedwigaeth blannu’r felltith goed conifferaidd o amgylch Coed y Ffynnon. Ond wedi peth chwilota, daeth Paul, fy mab, a finna’ o hyd iddi, ac mae llun gennym yn rhywle o Paul yn ei dringo. 

Y Maen Siglo

Diolch i drefn, ymhen ychydig fisoedd wedyn, torrwyd y coed, a daeth y Maen Sigl i’r golwg i bawb oedd â diddordeb ynddi. Mae sawl stori’n ymwneud â hon. Eto trown at eiriau Owen Gethin Jones i gael blas ar yr hyn oedd yn adnabyddus yn ei fro ei ddyddiau ef. Awn am dro yn ei gwmni, a chael cyfarwyddiadau, eto yn ieithwedd ei ddydd:

...Dyma ni yn awr yn ymyl y Maen Siglo, Coed y Ffynnon; ac yn ei daraw yn ei dalcen a chareg lled fawr nes yw yn ysgwyd fel corsen, er ei fod yn llawer o dunelli o bwysau. Saif hwn ar graig noeth, a dywed traddodiad yr arferi grynu bob tro y canai y gloch; a diamau fod yma addoliad yn cael ei gyflwyno gan y Derwyddon...

Sôn am gloch yr eglwys oedd Gethin uchod, ac er bod eglwys bresennol y plwyf yn Llan Penmachno, tua dwy filltir i fyny’r dyffryn, a mwy o safle’r Garreg Siglo, mae awgrym fod eglwys arall gerllaw wedi bod yn y dyddiau gynt. Islaw Coed y Ffynnon, saif gweddillion annedd a elwir yn Buarth Taneglwys, neu ‘Buarth Tan’glws ar lafar, sy’n awgrymu bod hen eglwys arall wedi bod o fewn tafliad carreg i’r Garreg Siglo. 

Cyfansoddodd y bardd enwog lleol o’r 16 ganrif, William Cynwal englyn i’r Maen Sigl. A dyna brawf bod y chwedl am y garreg ar gael ym Mhenmachno yn ganrifoedd yn ôl. Dyma ddywed Cynwal yn ei englyn:           

Ai hwn yw’r maen graen gryno llwydwyn
     Rhwng Lledr a Machno?
Geill dyn unig ei siglo,
Ni chodai fil a chwedyn fo.

A dyna sy’n arbennig am yr hen ddywediadau gynt, ac yn ychwanegu at naws yr hen chwedloniaeth y dyddiau fu i’r safleoedd hyn. Maent yn enghreifftiau da o sut y bu i’r enwau hynafol hyn ar ambell garreg gael eu cofnodi gan haneswyr lleol yr amser a fu. Mae yma ymdrech i ddangos y rhesymau dros fedyddio’r cerrig a’r creigiau hyn, a’r chwedlau wedi eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth dros ganrifoedd di-rif. 

A dyma’r gymwynas fawr a wnaeth haneswyr lleol y dyddiau gynt â ni, y sawl sy’n dal i ymddiddori yn chwedloniaeth ac enwau lleol ein cenedl. Yn sicr, mae yna nifer nad ydwi wedi cyfeirio atynt, ac mae nifer wedi mynd yn angof dros y blynyddoedd. Byddai’n gymwynas fawr i haneswyr heddiw, a’r dyfodol, petawn ni i gyd yn mynd ati  i restru’r enwau sydd ar gerrig fel hyn, sy’n nodweddion arbennig o’r fro, a phob bro arall yng Nghymru.

Byth Eto

Cerdd yw’r isod a gyfieithiais o’r Saesneg ar gais cyfaill i mi oedd yn ffan mawr o’r Dubliners, rai blynyddoedd yn ôl. Gobeithio y bydd yn plesio’r darllenwyr, (ac yn wers i ni i gyd!)

Byth Eto (cyfiethiad o The Wild Rover gan The Dubliners)

Pan oeddwn yn ifanc, fe wariwn pob punt,
Pob ceiniog enillais a aeth fel y gwynt,
Ond ‘nawr dwi’n dychwelyd â ’mhoced yn llawn,
Mae nhraed ar y ddaear, mi wn i yn iawn.

Cytgan:

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Mi es mewn i’r dafarn y mynychwn dro’n ôl
Gan ddeud wrth y barmêd ‘mod i ar y dôl,
Gofynnais am gredyd, atebodd Na’n brudd,
Caf lawer i gwsmer fel chdi bron bob dydd

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Ac mi dynnais o ‘mhoced y papur can punt
A’r barmed a wenodd, a chymryd ei gwynt
Gan ddweud “Mae gen i ddiodydd o bob rhan o’r byd
A’r geiriau dywedais oedd ond cellwair i gyd.”

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Mi af ’nôl i fy ‘nghartre’, a chyfadde’r holl beth,
Gan ofyn i’m rhieni i faddau fy nhreth,
Ac wedi eu mwythau, fel y gwnaethon nhw gynt,
Ni fyddai byth eto’n lluchio f’arian i’r gwynt.

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Gweld y lleuad yn codi wrth odrau'r Manod Bach, o'r ardd

Trin Cerrig, Rhan 7. Heth Bob Roberts

Carreg arall a ddiflannodd o olwg dyn yw’r garreg a osodwyd ar y llethrau ar y mynydd ger chwarel Rhiw-bach, i gofio am Robert Roberts, gwas 32 oed Tyddyn Bychan, Cwm Penmachno. 

Collodd Robert ei fywyd yn Ionawr 1895 wrth iddo ef a chyfaill iddo, Evan Davies, geisio croesi’r mynydd o’r Blaenau i’r Cwm mewn storm fawr o eira. Roedd y ddau wedi cychwyn tua hanner awr wedi deg o ‘Stiniog, ac yn dilyn y dramffordd rhwng Cwt-y-bugail a Rhiw-bach. 

Oherwydd y tywydd dychrynllyd, roedd Evan am droi’n ôl i gyfeiriad lle o’r enw Tŷ Newydd y Mynydd, gyda theulu’n byw ynddo, yn uchel uwchben chwarel Maenofferen. Ond oherwydd bod Robert Roberts ar ddyletswydd yn gynnar y bore canlynol, i fynd ar orchwyl gyda’i drol i Lanrwst, rhaid oedd cario ‘mlaen. Bu i’r ddau gysgodi am gyfnod mewn adeilad yng Nghwt-y-bugail, a thua hanner nos, penderfynwyd cario ‘mlaen tua’r Cwm. 

Ond gwaethygodd y tywydd, ac ymhen dim, roeddynt wedi colli cysylltiad â’i gilydd. Er i Evan weiddi am ei gyfaill, ni chafodd ateb. Bu wrthi tan chwech y bore, yn y tywyllwch yn chwilio am Robert, heb lwyddiant. Brwydrodd drwy’r storm fawr nes dod at y Cwm, a chanfod nad oedd y cyfaill wedi cyrraedd ei gartre’. Trefnwyd i griw o ddynion y pentre’ ddringo i fyny i gyfeiriad Rhiw-bach, i geisio dod o hyd i was Tyddyn Bach, ond yn ofer, ac wedi peth amser, rhaid oedd troi’n ôl i’r Cwm. 

Dywedir mai Mrs Edwards, gwraig tyddyn Glan y Gors, neu ‘Barics Cae’ ar lafar, ym mhentre Rhiw-bach a sylwodd ar gorff Robert Roberts, yn ei ddillad tywyll, yn gorwedd yng nghanol yr eira trwchus yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw, wrth edrych tua’r llethrau o ffenest’ ei chartref. (Mrs Edwards yn nain i‘r ddiweddar Deborah, gwraig Austin Lewis, a’r diweddar Elwyn, gŵr Bet Roberts, gyda llaw). 

Fe elwid tywydd garw o stormydd eira yn ‘Heth Bob Roberts’ gan weithwyr y chwareli cyfagos am flynyddoedd i gofio am y digwyddiad trist. Gosododd ei gyfeillion garreg coffa fechan mewn cylch o gwarts gwyn, gydag englyn o waith Dafydd Ddu Eryri arni, er cof am Robert Roberts, ar yr union lecyn y darganfuwyd ei gorff. Yn anffodus, yn ystod y 1960au cynnar, planwyd erwau o goed conifferaidd dros y llethrau hynny. Er i mi geisio chwilio amdani sawl gwaith dros y blynyddoedd, mae’r coed trwchus wedi gorchuddio pob arwydd o leoliad safle’r garreg. Ond, fel rhyw achubiaeth, mae gen i gopi o lun un o’r Cwm, y diweddar Dei Les Edwards, yn sefyll uwchben y garreg. 

Llun yw hwn a ymddangosodd yn y Cambrian News, tua dechrau’r 1960au, a adroddai hanes y digwyddiad trist. Mae Robert Roberts wedi’i gladdu ym mynwent yr eglwys ym Mhenmachno, gyda llaw.     

Dal dy Dir

Cerdd a gyfansoddais yn dilyn cyngor gan gyfaill pan oeddwn yn gofalu am Beryl, f'annwyl wraig tra roedd yn dioddef o salwch lliniarol yn 2022

Hoff flodyn Ber- bwtsias y gog

Mewn awr o dywyllwch
ddaeth i styrbio fy myd,
fe ddois ti i rannu
‘nheimladau i gyd.
Rwy’n cofio dy eiriau
hyd heddiw, yn glir,
mewn llais mor ddiffuant
wrth ddweud ‘dal dy dir’.

(Cytgan)
Ni wn dy gyfrinach,
ni wn beth yw’r ddawn
oedd gen ti i achub
fy enaid yn llawn;
beth bynnag yw hynny,
enillaist fy ffydd,
rwy’n dilyn dy gyngor,
mae f’enaid yn rhydd.

Mewn awr o anobaith
a f’ysbryd yn wyw,
rho’ist imi arweiniad,
cefais reswm i fyw;
yr hyn a ddywedaist
fu’n nerth imi’n wir,
a hynny o’r galon,
tri gair – dal dy dir.

(Cytgan)
Ni wn dy gyfrinach,
ni wn beth yw’r ddawn
oedd gen ti i achub
fy enaid yn llawn;
beth bynnag yw hynny,
enillaist fy ffydd,
rwy’n dilyn dy gyngor,
mae ‘f’enaid yn rhydd.

Trin Cerrig, Rhan 6

Yn rhan 5, mi orffenais yn Rhyd y Cerrig Gwynion. Aros ar y Migneint a wnawn y tro hwn eto.

Tua milltir o Ryd y Cerrig Gwynion, i gyfeiriad Ysbyty Ifan, nodir safle o greigiau a enwir yn ‘Cerrig Lladron’ (SH437775) ar fapiau o’r ardal honno. 

Yn ôl traddodiad, roedd y lle yn cael ei ddefnyddio fel cuddfan gan griw o wylliaid Dyffryn Conwy, ac yma y byddent hefyd yn cuddio’r ysbail oedd wedi ei ddwyn ganddynt dros flynyddoedd maith.  Cawn ychydig wybodaeth am hyn gan Owen Gethin Jones, Penmachno, yr  hynafiaethydd o’r 19g. yn ei draethawd ar ‘Ysbyty Ifan a’i Hynafiaethau’ yn y gyfrol ardderchog, Gweithiau Gethin.  

Roedd Gethin wedi ei drwytho gydag enwau cynhenid ei fro, a’r ardaloedd o amgylch. Dyma ddywed Gethin yng ngeirfa’r cyfnod:

...Yn nes i lawr at Ysbyty, yn ymyl y gorlan acw y saif Cerig y Lladron, lle bu mintai gref o Wylliaid yn ymnoddi yng nghanol cors eang; dialwyd arnynt gan Evan ap Meredydd – a lladdwyd hwy yn y fan, a chladdwyd hwy ger y lle mewn mawndir dwfn... 

Gwelir tomen o gerrig eraill nid nepell o’r fan hyn, ac sydd hefyd wedi ei nodi ar fapiau, a elwir yn Cerrig Llwynogod. Enw digon amlwg, efallai oherwydd mai yma y byddai’r llwynog a’i deulu’n trigo ar y mynydd-dir uchel hwn, ac yn dal i fod yma dybed? Ond roedd yr enw yn gyfarwydd i fugeiliaid y Migneint dros y canrifoedd, yn sicr. Ydi’r enw hwn ar enau bugeiliaid yr unfed ganrif ar hugain sy’n gwestiwn na allaf ei ateb.

Mae’r rhan hwn o’r Migneint yn llawn o leoliadau gydag enwau sydd wedi goroesi dros y canrifoedd, megis ‘Cerrig Simdde’. Mae hyn yn f’atgoffa am ‘Clogwyn y cloc’,  neu y Garreg Simne,  (SH444736) gan rai, sydd i’w gweld ar y creigiau gerllaw, o lwybr y ffordd Rufeinig, Sarn Helen, rhwng Bryn Castell a Rhiw-bach. Mae’r ddau enw’n gweddu i’r dim i’r garreg hon, yn fy marn i.

Trown eto at Owen Gethin Jones wrth iddo gyfeirio at enw nad yw’n gyfarwydd iawn i deithwyr yr oes hon, ond a welir ar fapiau Ordnans hyd heddiw – Cerrig y Bala, (SH413793)  nid nepell o Bont yr Afon Gam.

Dyma ddywed yr hanesydd eto, yn ei ffordd ramantus ei hun, (yn ieithwedd a sillafiadau ei gyfnod eto):

I gyfeiriad De-orllewin, gwelwn Gerig y Bala, lle y dadlwythodd y Gawres ei ffedogiad o gerig, ar ol dod a hwy o gwr Llyn Tegid, i fod yn derfyn heddychlon rhwng Ysbytty a Llanfair, oblegid honai Ysbytty derfynau  eang iawn yn yr hen amseroedd... 

Daw Gethin â chyfeiriad at enw arall yn y filltir sgwâr hon yn ei gyfrol; mewn llecyn yr ‘ochr arall’ i Afon Conwy, ar draws y ffordd o Dŷ Cipar Llyn Conwy, sef y Garreg Ddefod. (SH444736) 

Dywed fel y byddai bugeiliaid yr amser fu yn adrodd rhyw fath o weddi ger y garreg hon, gan obeithio iddynt gael llwyddiant wrth gneifio’r defaid. Beth bynnag y rheswm dros yr enw, erys y geiriau ‘Carreg Ddefod’ ar fapiau Ordnans ein dyddiau ni, fel prawf o hen draddodiadau colledig ein hynafiaid. Ond yn anffodus, er i mi ddarganfod rhyw garreg fyddai’n cyfateb i’r enw flynyddoedd maith yn ôl, ni fedrwn gael hyd iddi, er chwilio’r safle arfaethedig nifer o weithiau’n ddiweddar. Ymddengys bod y Garreg Ddefod wedi diflannnu, neu wedi’i symud, ac yn rhan o ddirgelion y dyddiau fu – yn llythrennol - erbyn hyn, gwaetha’r modd!!

- - - - - - -

[Dolen at Ran 1 y gyfres]

 

Cydeithio

Yn dilyn cyfnod o nifer danau gwyllt fu'n llosgi yn ardal 'Stiniog a nifer o ranau eraill o Gymru yn ystod Mawrth ac Ebrill eleni, cofiais i mi 'sgwennu erthygl a ymddangosodd yn ein papur bro, Llafar Bro, yn Ebrill 2015. 

Trafod y gair 'creithio' a ddefnyddir yn y fro hon oedd yr erthygl, sydd yn ddisgrifiad lleol o'r llosgi gwair, rhedyn a thyfiant gwyllt eraill a welir yn rheolaidd yma bob gwanwyn bron. 

Gair nad yw'n gyfarwydd am y llosgi mewn ardaloedd gwledig yw hwn, yn amlwg yn lygriad o'r enwau 'Cydeithio/Goddeithio/Tân Goddaith', sy'n mynd yn ôl ganrifoedd. Enghraifft perffaith o lygru iaith... darllenwch yr esboniadau...

 DOLEN

Trin Cerrig, Rhan 5

Parhau â'r gyfres am gerrig y fro, gan aros ar y Migneint 

Ar ochr dde i’r ffordd, tua chwarter milltir i gyfeiriad Penmachno/Ysbyty Ifan o Lyn Dubach, ychydig wedi chwarel Croes Ddwy Afon, daw creigiau i’r golwg a elwir yn Cerrig yr Ieirch. (SH426758) 

Mae hyn yn ein hatgoffa am fath o geirw bychain, Roebuck yn Saesneg, ‘Iwrch’ unigol, oedd yn troedio’r Migneint yn y fan hon y dyddiau fu. Yn amlwg, diflannodd yr anifeiliaid hyn o’r ucheldir yma lawer blwyddyn yn ôl. Ond erys yr enw, diolch am hynny. Mae enwau anifeiliaid ac adar ar greigiau a mannau eraill y Migneint yn arwyddocâol hefyd. Cawn yr enwau Bryn yr Hyrddod,  Clogwyn y Wenci, Nant yr Ŵyn, Cerrig Llwynogod, Pwll Hwyaid a Charnedd y Frân ar rannau eraill o’r mawndir uchel hwn, ynghyd â’r nifer o’r pile of stones a godwyd gan ein hynafiaid yma ac acw am wahanol resymau. Ond gwelir cerrig eraill heb fod ymhell o ‘Stiniog, sydd â chysylltiadau hanesyddol yn mynd yn ôl ganrifoedd. Rhai ohonynt yn rhan bwysig o chwedloniaeth ein cynefinoedd, a’r storïau’n mynd â ni yn ôl i oesoedd ein cyndeidau’r dyddiau gynt. 

Oddeutu hanner milltir i gyfeiriad Ysbyty Ifan o Ffynnon Eidda mae pont fechan yn croesi nant mewn man a elwir yn Rhyd y Cerrig Gwynion. (SH436769) 

Yn naturiol, mae’r enw hwnnw yn treiddio’n ôl i gyfnod cyn codi’r bont. 

Roedd y rhyd ar lwybr a ddefnyddid gan deithwyr dros y canrifoedd, megis  porthmyn a’u hanifeiliaid ar eu teithiau i farchnadoedd Lloegr hyd at ganol y 19 ganrif. Mae’r cerrig cwarts gwynion i’w gweld o amgylch y rhyd, ac ambell rai wedi cael defnydd fel meini i’r bont fechan. Yn y gyfrol Methodistiaeth Dwyrain Meirionnydd,  ac ambell ffynhonnell arall, ceir cyfeiriad o gyfarfod crefyddol yn cael ei gynnal yng Ngorffennaf 1808 mewn lle o’r enw ‘Corlan Mynydd Gwynion’ ar y Migneint. Roedd hyn yn nyddiau cynnar Methodistiaeth yn yr ardal, a’r deffroad crefyddol yn ei anterth. Dyfynnaf o’r erthygl, dan bennawd Cyfarfod Mawr ar fynydd Migneint yn 1808.

    ...Yn  Sasiwn y Bala, Mehefin, 1808, cynlluniwyd i gadw Cyfarfod Ysgolion ar ben Mynydd Migneint ar y Sabboth cyntaf yn Ngorphenaf (sic.) Yn ôl y cynllun, yr oedd y ddwy fintai i gyfarfod ar y mynydd, ysgol Ffestiniog i ddyfod at Dynewydd y mynydd, ac ysgol Ysbytty ar gorlan Mynydd Gwynion...

Aeth yr awdur ymlaen gyda mwy o fanylion parthed yr ysgol Sul arbennig honno, gan ychwanegu bod yno oddeutu tri chant o fynychwyr. Er nad yw’r enw Corlan Mynydd Gwynion yn gyfarwydd i ni erbyn heddiw, gwyddom mai enw arall ar Ffynnon Eidda yw’r Tŷ Newydd y Mynydd y cyfeirir ato. Er nad oes prawf o hyn, tybiaf mai sôn am y cerrig gwyn yn Rhyd y Cerrig Gwynion - chwarter milltir o’r ffynnon a wneir yn yr erthygl.
- - - - - - -

[Dolen at Rhan 1 y gyfres]

 

Trin Cerrig, Rhan 4

Parhau â'r gyfres am gerrig y fro

I fynd yn ôl filynau o flynyddoedd cawn weld prawf o ddylanwad creu’r byd, ac olion y llosgfynyddoedd oedd yn rhan o dirwedd ein hardal, ar greigiau o’n hamgylch. Tydw i dim yn ddaearegwr, er gyda diddordeb mawr yn y pwnc, ac yn rhyfeddu wrth dod ar draws enghreifftiau o weddillion crombil ambell losgfynydd sy’n rhan o’n hanes. 

Rhyw dair blynedd, neu fwy yn ôl, ar un o ‘nheithiau niferus, dargynfyddais olion rhyfeddol effaith lafa ar greigiau heb fod ymhell â’r ffin rhwng Stiniog a bro fy mebyd, Penmachno. Rwy’n dal i ddod ar draws rhai gwahanol bob tro y byddaf yn ymweld â’r safle. Dyma ambell lun a dynnais ohonynt gyda ‘nghamera bychan, cyffredin. 

Wrth symud o ‘Stiniog i gyfeiriad y Migneint daw sawl enw carreg neu gerrig i’n sylw. 

Nid nepell o Bont yr Afon Gam a llyn Dubach y bont gwelir y bryncyn trawiadol, Carreg y Foelgron, (SH427745) gyda’r enw sy’n esbonio’i hun – y foel gron. 

Bryn sy’n boblogaidd iawn y dyddiau hyn gan ddarpar ddringwyr, ac yn hawdd iawn cyrraedd ei frig. Daw llawer o gerbydau gyda myfyrwyr o ysgolion a cholegau Lloegr yma, yn barod i ymarfer gyda’u cyfarpar dringo yn rheolaidd. 

Er nad yn gerrig na chreigiau, nac yn hynafol o gwbl, mae olion o ddarnau hirgrwn o goncrit i’w gweld hyd heddiw, ar ochr y ffordd yn y rhan hon o’r sir. Mae’r rhain yn dyst o’r rhwystrau a ddefnyddid gan awdurdodau milwrol Prydain yn erbyn ymosodiad arfaethedig tanciau Almaeneg adeg yr ail ryfel byd, a gelwir hwy yn ‘Gerrig Rhwystr’ (SH425746) gan rai.

Tro nesa: Mwy ar y Migneint

(Dolen at y bennod gynta')

Trin cerrig, rhan 3

Wrth edrych i gyfeiriad chwarel y Graig Ddu o fy nghartref yn Nhrem-y-Fron ar adegau arbennig, yn enwedig pan fo’r niwl yn disgyn o gyfeiriad y ddau Fanod, daw darn o graig i’r amlwg. 

A dyma’r garreg f’ysgogodd i wneud ymchwil i mewn i wahanol gerrig y fro, a’u cofnodi fel hyn, mewn ffaith. Byddem yn sylwi ar siâp unigryw y garreg hon, ac yn dotio arni pan fyddai’r niwlen fel cefndir naturiol iddi. Wrth wneud ymholiadau, daeth yr enw a roddwyd ar y garreg gan breswylwyr cynhenid ardal Bethania y dyddiau fu i’m clyw. Hyd y gwn, dim ond un wraig leol, oedd yn trigo, fel plentyn, yn Hafod Ruffydd yn y 1930au cynnar, sy’n cofio mai Carreg Buwch (SH458715) yw’r enw lleol ar y garreg hon. 

Y rheswm am hyn yw oherwydd y siâp arbennig sydd arni, sy’n ymdebygu i fuwch, yn enwedig ar gyfnodau o dywydd penodol. Wn i ddim o hanes Carreg Bustach, sy’n rhan o gadwyn y Moelwynion, na’i union leoliad; tybed a oes ffurf da byw ar honno?

Mae pawb yn yr ardal hon yn gyfarwydd â Charreg Defaid, (SH456703) sydd yn rhan o dirlun ar ben y banc ger yr hen Ysbyty Coffa, neu’r Ganolfan Iechyd erbyn hyn. Mae mwy nag un dehongliad o ystyr yr enw. Dywed rhai mai oherwydd bod defaid Cwm Bowydd yn casglu o’i chwmpas, yn enwedig ar dywydd mawr, ac eraill yn tueddu i weld siâp dafad yn y garreg. Gewch chi wneud eich penderfyniad eich hunain!

Gan ein bod ym mhen ucha’ Cwm Bowydd mi awn i lawr yr hen lwybr hynafol yn y cwm i weld carreg arall nad yw’n adnabyddus i bawb. Carreg ydi hon sydd eto wedi ei henwi gan ein hynafiaid oherwydd y twll hollol grwn sydd yn ei chanol. Cwpan y Rhufeiniaid (SH451697) ydi’r enw a roddwyd arni gan rywun amser maith yn ôl. Mae’n debyg i dwll a wnaed ynddi wrth i’n hynafiaid falu ceirch ac ati gydag erfyn ar gyfer bwydo’r teulu ganrifoedd yn ôl. Ond eto, mi all fod yn dwll a wnaed gan natur yn dilyn newidiadau yn naeareg y fro filoedd o flynyddoedd ynghynt. Ond pam yr enw ‘Cwpan y Rhufeiniaid’?  Ydi, mae ar ochr llwybr a ddefnyddwyd gan deithwyr ers tro byd, ond a fu cysylltiad â’r Rhufeiniaid ’dwn i ddim. Ond mae’n nodwedd arbennig yn y rhan hon o’r fro.

Mae sawl enghraifft o ‘Garreg Saethau’ i’w cael yng Nghymru, ac un neu ddwy ohonynt o fewn ein ffiniau ni yn ‘Stiniog. Dyma enw a roddir ar gerrig gyda marciau arnynt, heb fod yn annhebyg i ‘gerrig Ogam’, sydd yn cyfeirio at fath o ysgrifen a ddefnyddid, yn Iwerddon, yn bennaf, yn y dyddiau cyn i unrhyw wyddor ddod yn gyffredin,. Ceir rhai enghreifftiau o’r Ogam yng Nghymru.  Ond cerrig gyda marciau – llinellau syth o amrywiol faintioli – ar ritfaen, ran amlaf, yw’r ‘cerrig saethau’. Dyma sut y byddai ein hynafiaid yn hogi eu harfau, megis picellau, bwyelli a saethau yn yr Oesoedd cynnar. Gwn am ddwy safle lle mae cerrig tebyg i’w gweld yn y plwy’ hwn, - un mewn clawdd ar ochr y ffordd ger Cynfal Fawr, (SH406 702) (llun isod) a’r llall yn rhan o gamfa ar lwybr rhwng Bryn Tirion a Chae Canol, rhwng Manod a Chwm Teigl. (SH439721) 

- - - - - - - - -

Rhan 1