Cerddi Cydwybod -Iaith

Un arall o 'ngherddi sy'n adlewyrchu fy nadrithiad yn y drefn ieithyddol cefn-gwlad Cymru erbyn hyn. Wrth i ystadegau ddangos y dirywiad yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg yn ein cymunedau, anodd yw bod yn galonogol. Miliwn o siaradwyr erbyn 2050? Gobeithio wir.

 

Carreg Cantiori (nid yr un wreiddiol) ger safle gwaith dẃr Llyn Morwynion

Pan oeddwn i yn blentyn
Ro'wn i o'r farn o hyd
Mai dim ond iaith fy aelwyd
A glywid trwy'r holl fyd.

Ond syndod oedd darganfod
Wrth fynd o gam i gam,
Fod gennyf fwy i'w ddysgu
Na iaith fy nhad a mam.

Rwy'f innau erbyn heddiw
Yn ymfalchïo'n iawn
Wrth siarad â nghymydog
Â'i eirfa ef yn llawn.

Ond, anodd yn fy libart,
Yw ceisio parchu'r dyn
Heb awydd ganddo'i siarad 
Ond uniaith - iaith ei hun.

Cerddi Cydwybod -Brwydr

Cerdd ddychmygol a gyfansoddais wrth weld pobl ddiarth yn symud i mewn i'm bro, a'r newid a fu yn y gymuned. 

Ni fu 'r'un cweryl rhyngom,
Na geiriau cas ychwaith,
Ac yntau yn gymydog
I mi ers amser maith;
Ond rhywsut, trawsnewidiwyd bro
Oherwydd ei ddyfodiad o.

Er estyn llaw o gymod
I'm c'warfod dros y bwrdd,
Encilio wnaiff, a gwrthod
Ddod hanner ffordd i'm cwrdd;
Ac yntau, estron, er y gwa'dd
Heb fath o erfyn, sydd yn lladd.

Ac er milwrio'n erbyn,
Mae pethau'n mynd yn waeth,
Nid hawdd i ni wrthsefyll,
Â'n dwylo ni yn gaeth;
Er ceisio brwydro, colled yw, 
Difroda hwn hen ffordd o fyw.

Llun gan Alan Hughes, trwy drwydded Comin Creadigol 2.0

Cerddi Cydwybod -Cysur Cymdogaeth

Cerdd sgwennais adeg gofid Covid, Hydref 2020

Ffordd o fyw a newidiodd yn sydyn,
mae’r effaith i’w weld ar bob stryd,
y gelyn a ddaeth yn ddi-rybudd,
i’n dychryn, ac i newid ein byd.

R’wyn colli cyfarfod ’rhen gwmni,
a ffrindiau dros sgwrs yn y dre’,
gan obeithio ’daw’r haul unwaith eto 
i godi’r hen hwyliau ynte.

Mae’n chwith am yr hyn oedd yn arfer
mewn lle sydd mor annwyl â hwn,
’does unlle’n y byd fel ein hardal
am wir gyfeillgarwch, mi wn.

A diolchaf bob dydd am gymdogaeth
a chymdeithas arbennig ein bro;
mae hynny yn eli i’r galon,
i f’anwesu yn llon, fel bob tro.

A phan ddaw yr haul dros ein bryniau   
i adfer yr hyn oedd yn bod, 
cawn ddiolch i Dduw am ein gwarchod,
a gweddïo am yr hyn sydd i ddod.

Cwm Teigl yn haul yr hwyr. Treuliais sawl awr yn y cynefin arbennig hwn.

Cerddi Cydwybod -Cyfres Newydd

Wedi ystyried fy hun yn greadur cydwybodol, egwyddorol ar hyd f’oes, cyfansoddais nifer o gerddi a fyddai’n gweddu i un gyda meddylfryd o’r fath. Roedd yr agwedd yma o fy natur yn tueddu i ‘ngadael yn drist a siomedig am y diffygion di-hid a berthynai i nifer o 'nghyfoedion. 

Sawl tro y clywais gyfaill, neu gydnabod yn cwyno am y newid a ddaeth gerbron ein cynefinoedd Cymraeg dros y cyfnod diweddar, ac yn cau llygaid i’r problemau cyfoes. Cyfeiriaf at ambell un o’r rhain yn y cerddi, ac am eu difaterwch. Ia, dadrithiad ydi’r cyflwr y bum, ac yr wyf yn diodde’ ohono, yn sicr. 

Daw’r teimlad i’r wyneb yn glir yng ngeiriau'r gân hon:

Gwladgarwyr?... Diwedd y gân...

O lwyfannau trwy Gymru fe glywsom sawl llais
Yn areithio am oriau am orthrwm y Sais,
Mor argyhoeddedig, gwladgarwyr o fri 
A'u traed ar y ddaear, dywedwyd i mi.

Arloeswyr mudiadau fel Cymdeithas yr Iaith;
Rhai blaenllaw fel stiwardiaid Undebau Gwaith,
Arweinwyr cydwybodol, a'u dadlau mor groch,
Yn driw dros y werin a'r Faner Goch.

Sosialwyr adain-chwith, y rhai o'r iawn ryw,
(Mewn difri', oes 'na rywfaint yn dal yn fyw?)
Yn wir, erbyn heddiw nid hawdd dod ar draws
Chwyldroadwyr gwerinol, gwladgarol eu naws.

Ond, pa iws bod yn Farcsydd di-wyro, a'i fryd
O newid cymdeithas faterol y byd;
Annoeth yw rhagfarnu'r Arglwyddi ynte,
A chymaint mor barod i gymryd eu lle?

Fe gofiaf aelodau yn rhengoedd y Blaid,
 delfrydau mor deyrngar ers amser fy nhaid,
Ymgyrchwyr am ryddid a hawliau i'n gwlad -
'Pob peth yn Gymraeg', ac am weld ei pharhad.

Mor barod i herio y sustem annheg,
I agor pob llygad, i roi taw ar bob ceg
A ddirmygai ymdrechion y Cymry a'u hil;
Merthyron cyfiawnder, yr aberthwyr fil.

Yn Gymry twymgalon, a'u pwyslais ar ach,
Llawn balchder o'u llinach, ag egwyddor mor iach;
Disodlwyd cyfenwau o darddiad iaith fain
Gan yr 'ap', mor urddasol, Gymreigaidd ei sain.

I ble aeth 'rymdeimlad o berthyn trwy waed,
I ble aeth y balchder am hunaniaeth a gaed
Wrth ymgyrchu a chanu am ennill tir,
Ac am yr holl freintiau a ddeuai cyn hir?

Nid myfi, nid myfi a drodd fy nghefn
Ar egwyddor sylfaenol i newid y drefn;
Erbyn hyn, natur ddynol hunanol a roes 
Y gwirionedd am ragrith anfoesol ein hoes.

Ti, fab i'r gwerinwr na chodai ei gap
I'r crachach; ie, thi, a dy 'ap',
Pa bryd y doi dithau i 'sgidiau dy dad,
Pa bryd gawn dy gwmni yn ôl yn dy wlad?

A ddoi di, was ffyddlon y meistri pell
Rhyw ddydd at dy goel, a chydnabod dy well,
O dy gadair gyfryngol yn y BBC
Yn ôl at dy wreiddiau, ble ma 'd'angen di?

Wnei dithau, wladweinydd, a d'uchelgais fawr,
Droi atom drachefn â'th draed ar y llawr?
Tydi, a fu unwaith mor falch o dy dras,
Sy'n lordio coridorau'r Arglwyddi cas. 

A thi, fu'n ymgyrchwr dros hawliau'r tlawd,
Mor uchel dy gwymp pan newidiodd dy ffawd;
Fe'th prynwyd, fel llawer o 'sosialwyr' fel ti
 llo aur y frenhiniaeth - yr O.B.E.

Estynnwch eich dwylo i dderbyn eich clod,
Moesgrymwch a llyfwch, mae 'chwanneg i ddod
O ffug freintiau Prydeinig; cewch grafu tîn
Draw ym Muckingham Palas, yng nghwmni eich cwîn.

Trin Cerrig, y rhan olaf!

Dyma gyrraedd rhan olaf y gyfres, gan obeithio eich bod wedi cael boddhad o'i darllen. Cyfres o ddarnau ar gerrig nodedig lleol, yn seiliedig ar sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (tymor 2022-23) ac erthygl a ymddangosodd wedyn yn Rhamant Bro, cylchgrawn flynyddol y gymdeithas, yr unig un o'i bath yn y Gymraeg.

Carreg sydd bellach wedi mynd yn angof braidd yw’r un a gofnodwyd mewn erthygl gan y diweddar Ernest Jones yn Y Cymro (3 Tachwedd 1961), ac a ymddangosodd yn Rhamant Bro 2019, yw’r un ar bron pen uchaf ffordd Bwlch Gorddinen - y Crimea. Mae hon yn hynod am yr ugeiniau o enwau ysgrifwyr y gorffennol a gerfiwyd arni. 

Gan fod nifer o bobl yn cerdded y ffordd hon rhwng ‘Stiniog a Dyffryn Conwy, ymhell cyn agor y llinnell reilfordd gerllaw, byddai’r llecyn hwn yn gyfleus i orffwys cyn cario ’mlaen â’r daith. A dyna reswm i ddod â’r gyllell boced allan, a gosod enw’r teithiwyr yn daclus ar garreg a ddaeth megis cofeb i rai oedd yn rhan o’r genhedlaeth a fu yn y broydd dan sylw.

A chyda lwc, mae chwedlau’n ymwneud â’r cerrig a’r creigiau hyn yn dal i fod yn destun i gadw’r hen arferion yn fyw.  Pan fyddai’r bedair wyres a’r ŵyr cariadus sydd gen i yn dod draw acw i ‘weld nain a taid’ pan oeddynt yn llai, byddai’n arfer yn aml iddynt berswadio taid i fynd â nhw am dro i lawr i lwybrau Cwmbowydd gyfagos. 

Un o’r hoff deithiau oedd dilyn y llwybr o waelod y cwm i fyny tua Thyddyn Gwyn, a chael llawer o hwyl fel arfer yng nghwmni’n gilydd. Ar ben isa’r llwybr mae carreg wastad ar ei draws, a phant yn ei chanol. Un diwrnod, dyma un o’r plant yn tynnu sylw ati, a minnau’n ceisio creu ychydig o ddiddordeb yn eu mysg, gan gyfeirio at y siap, a’r maint, ac ati, a gofyn iddynt ddyfeisio enw arni. 

Ymhen dim, roeddynt wedi dod i gytundeb ymysg ei gilydd, ac wedi cyffelybu’r garreg i ffurf soser. A Charreg Soser  (SH453703) yw’r enw a roddwyd arni, tua ugain mlynedd, neu fwy, yn ôl bellach, a dyna’r enw a gaiff bob tro y bydd unrhyw un ohonom yn troedio dros y garreg hon ar lwybr Cwmbowydd. Gobeithio y caiff ei galw felly gan ein disgynyddion hyd ddydd y farn!      
- - - - -

RHAN 1

 

 

Trin Cerrig, Rhan 8

Yn uchel i fyny’r llethrau, ar y ffin rhwng plwyfi Penmachno ac Eidda saif murddun unig o’r enw Yr Wylfa, lle, ar un adeg, trigai William Jones a’i ddau frawd – tri o hen lanciau, gyda’u mam weddw – a William druan wedi ei gofnodi fel lunatic ar fanylion cyfrifiad 1891. 

Mae hanes amdano yn ardal Penmachno fel crefyddwr gorffwyll, ac wedi colli’i ben yn llwyr â chrefydd. Roedd, er pan yn ifanc, wedi byw trwy ddiwygiad mawr 1859 ac un 1904-05, a dylanwad rheiny wedi bod yn drech arno. Er yn byw mewn lle mor anghysbell, byddai’r teulu’n mynychu capel Ebeneser, ym Mhenisa’ Penmachno yn rheolaidd. Ond mynnai William ddatgan ei deimladau dwys mewn modd anarferol yn unigrwydd y mynydd-dir uchel ger ei gartref. Tua hanner milltir o’r Wylfa, daeth ar draws darn o graig fechan o garreg las, a’i hwyneb yn ddigon llyfn iddo allu torri geiriau o’r Ysgrythur arni. Dyma oedd cysegrfa - teml breifat Wil, lle cai lonydd i geisio cysylltu â’i Dduw trwy lofnodi ei enw a darnau o adnodau o’r Beibl gyda chyllell ar y garreg. Yn amlwg, treuliodd oriau lawer ar ei bengliniau yma yn unigedd y mynydd yn cerfio a gweddïo. 

Y Garreg Adnod

Er treigliad nifer fawr o flynyddoedd ers hynny, mae’r geiriau a gerfiwyd arni yn dal yn hollol glir hyd heddiw. Gwelir yr arysgrifau ...Na ladd;  Iesu a Wulodd; Popl bach Towch yma; O Ous i Ous ac eraill a gamsillefir hefyd yn dysteb o ddatganiadau ysbrydol gŵr a ymgollodd ei hun yn ei grefydd. Er mai ond ychydig o bobl a ŵyr am leoliad y garreg unigryw hon, mae’r Garreg Adnod (tua SH507816) yn rhan annatod o hanes lleol yr ardal honno.

Dros y blynyddoedd rwyf wedi arwain ambell unigolyn a chriw i weld y garreg, a bu i un ohonynt, Arwel Emlyn Jones, gyfansoddi tri englyn am ei brofiad o gael cyswllt â’r Garreg Adnod. Dyma’r olaf o’r tri:

O naddu’r unigeddau – a gosod
      hen gysur ar greigiau,
down o hyd i’r adnodau
a’i eiriau Ef sy’n parhau.

Yn dilyn erthygl a ‘sgwennais mewn cylchgrawn rai blynyddoedd yn ôl, a ddaeth i sylw’r sylwebydd teledu. Wil Aaron, bu i’r Garreg Adnod gael sylw cenedlaethol, pan ddarlledwyd ei hanes ar raglen un noson.

Rhyw ddwy filltir ar draws y dyffryn y rhan isa hwn o blwy’ Penmachno, ger ffermdy hynafol Coed y Ffynnon, saif carreg arall sy’n rhan o chwedloniaeth yr ardal honno, sef y Maen Siglo (tua SH532803).

Bu hon ar goll i nifer am rai blynyddoedd, wedi i’r Comisiwn Coedwigaeth blannu’r felltith goed conifferaidd o amgylch Coed y Ffynnon. Ond wedi peth chwilota, daeth Paul, fy mab, a finna’ o hyd iddi, ac mae llun gennym yn rhywle o Paul yn ei dringo. 

Y Maen Siglo

Diolch i drefn, ymhen ychydig fisoedd wedyn, torrwyd y coed, a daeth y Maen Sigl i’r golwg i bawb oedd â diddordeb ynddi. Mae sawl stori’n ymwneud â hon. Eto trown at eiriau Owen Gethin Jones i gael blas ar yr hyn oedd yn adnabyddus yn ei fro ei ddyddiau ef. Awn am dro yn ei gwmni, a chael cyfarwyddiadau, eto yn ieithwedd ei ddydd:

...Dyma ni yn awr yn ymyl y Maen Siglo, Coed y Ffynnon; ac yn ei daraw yn ei dalcen a chareg lled fawr nes yw yn ysgwyd fel corsen, er ei fod yn llawer o dunelli o bwysau. Saif hwn ar graig noeth, a dywed traddodiad yr arferi grynu bob tro y canai y gloch; a diamau fod yma addoliad yn cael ei gyflwyno gan y Derwyddon...

Sôn am gloch yr eglwys oedd Gethin uchod, ac er bod eglwys bresennol y plwyf yn Llan Penmachno, tua dwy filltir i fyny’r dyffryn, a mwy o safle’r Garreg Siglo, mae awgrym fod eglwys arall gerllaw wedi bod yn y dyddiau gynt. Islaw Coed y Ffynnon, saif gweddillion annedd a elwir yn Buarth Taneglwys, neu ‘Buarth Tan’glws ar lafar, sy’n awgrymu bod hen eglwys arall wedi bod o fewn tafliad carreg i’r Garreg Siglo. 

Cyfansoddodd y bardd enwog lleol o’r 16 ganrif, William Cynwal englyn i’r Maen Sigl. A dyna brawf bod y chwedl am y garreg ar gael ym Mhenmachno yn ganrifoedd yn ôl. Dyma ddywed Cynwal yn ei englyn:           

Ai hwn yw’r maen graen gryno llwydwyn
     Rhwng Lledr a Machno?
Geill dyn unig ei siglo,
Ni chodai fil a chwedyn fo.

A dyna sy’n arbennig am yr hen ddywediadau gynt, ac yn ychwanegu at naws yr hen chwedloniaeth y dyddiau fu i’r safleoedd hyn. Maent yn enghreifftiau da o sut y bu i’r enwau hynafol hyn ar ambell garreg gael eu cofnodi gan haneswyr lleol yr amser a fu. Mae yma ymdrech i ddangos y rhesymau dros fedyddio’r cerrig a’r creigiau hyn, a’r chwedlau wedi eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth dros ganrifoedd di-rif. 

A dyma’r gymwynas fawr a wnaeth haneswyr lleol y dyddiau gynt â ni, y sawl sy’n dal i ymddiddori yn chwedloniaeth ac enwau lleol ein cenedl. Yn sicr, mae yna nifer nad ydwi wedi cyfeirio atynt, ac mae nifer wedi mynd yn angof dros y blynyddoedd. Byddai’n gymwynas fawr i haneswyr heddiw, a’r dyfodol, petawn ni i gyd yn mynd ati  i restru’r enwau sydd ar gerrig fel hyn, sy’n nodweddion arbennig o’r fro, a phob bro arall yng Nghymru.

Byth Eto

Cerdd yw’r isod a gyfieithiais o’r Saesneg ar gais cyfaill i mi oedd yn ffan mawr o’r Dubliners, rai blynyddoedd yn ôl. Gobeithio y bydd yn plesio’r darllenwyr, (ac yn wers i ni i gyd!)

Byth Eto (cyfiethiad o The Wild Rover gan The Dubliners)

Pan oeddwn yn ifanc, fe wariwn pob punt,
Pob ceiniog enillais a aeth fel y gwynt,
Ond ‘nawr dwi’n dychwelyd â ’mhoced yn llawn,
Mae nhraed ar y ddaear, mi wn i yn iawn.

Cytgan:

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Mi es mewn i’r dafarn y mynychwn dro’n ôl
Gan ddeud wrth y barmêd ‘mod i ar y dôl,
Gofynnais am gredyd, atebodd Na’n brudd,
Caf lawer i gwsmer fel chdi bron bob dydd

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Ac mi dynnais o ‘mhoced y papur can punt
A’r barmed a wenodd, a chymryd ei gwynt
Gan ddweud “Mae gen i ddiodydd o bob rhan o’r byd
A’r geiriau dywedais oedd ond cellwair i gyd.”

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Mi af ’nôl i fy ‘nghartre’, a chyfadde’r holl beth,
Gan ofyn i’m rhieni i faddau fy nhreth,
Ac wedi eu mwythau, fel y gwnaethon nhw gynt,
Ni fyddai byth eto’n lluchio f’arian i’r gwynt.

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Gweld y lleuad yn codi wrth odrau'r Manod Bach, o'r ardd

Trin Cerrig, Rhan 7. Heth Bob Roberts

Carreg arall a ddiflannodd o olwg dyn yw’r garreg a osodwyd ar y llethrau ar y mynydd ger chwarel Rhiw-bach, i gofio am Robert Roberts, gwas 32 oed Tyddyn Bychan, Cwm Penmachno. 

Collodd Robert ei fywyd yn Ionawr 1895 wrth iddo ef a chyfaill iddo, Evan Davies, geisio croesi’r mynydd o’r Blaenau i’r Cwm mewn storm fawr o eira. Roedd y ddau wedi cychwyn tua hanner awr wedi deg o ‘Stiniog, ac yn dilyn y dramffordd rhwng Cwt-y-bugail a Rhiw-bach. 

Oherwydd y tywydd dychrynllyd, roedd Evan am droi’n ôl i gyfeiriad lle o’r enw Tŷ Newydd y Mynydd, gyda theulu’n byw ynddo, yn uchel uwchben chwarel Maenofferen. Ond oherwydd bod Robert Roberts ar ddyletswydd yn gynnar y bore canlynol, i fynd ar orchwyl gyda’i drol i Lanrwst, rhaid oedd cario ‘mlaen. Bu i’r ddau gysgodi am gyfnod mewn adeilad yng Nghwt-y-bugail, a thua hanner nos, penderfynwyd cario ‘mlaen tua’r Cwm. 

Ond gwaethygodd y tywydd, ac ymhen dim, roeddynt wedi colli cysylltiad â’i gilydd. Er i Evan weiddi am ei gyfaill, ni chafodd ateb. Bu wrthi tan chwech y bore, yn y tywyllwch yn chwilio am Robert, heb lwyddiant. Brwydrodd drwy’r storm fawr nes dod at y Cwm, a chanfod nad oedd y cyfaill wedi cyrraedd ei gartre’. Trefnwyd i griw o ddynion y pentre’ ddringo i fyny i gyfeiriad Rhiw-bach, i geisio dod o hyd i was Tyddyn Bach, ond yn ofer, ac wedi peth amser, rhaid oedd troi’n ôl i’r Cwm. 

Dywedir mai Mrs Edwards, gwraig tyddyn Glan y Gors, neu ‘Barics Cae’ ar lafar, ym mhentre Rhiw-bach a sylwodd ar gorff Robert Roberts, yn ei ddillad tywyll, yn gorwedd yng nghanol yr eira trwchus yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw, wrth edrych tua’r llethrau o ffenest’ ei chartref. (Mrs Edwards yn nain i‘r ddiweddar Deborah, gwraig Austin Lewis, a’r diweddar Elwyn, gŵr Bet Roberts, gyda llaw). 

Fe elwid tywydd garw o stormydd eira yn ‘Heth Bob Roberts’ gan weithwyr y chwareli cyfagos am flynyddoedd i gofio am y digwyddiad trist. Gosododd ei gyfeillion garreg coffa fechan mewn cylch o gwarts gwyn, gydag englyn o waith Dafydd Ddu Eryri arni, er cof am Robert Roberts, ar yr union lecyn y darganfuwyd ei gorff. Yn anffodus, yn ystod y 1960au cynnar, planwyd erwau o goed conifferaidd dros y llethrau hynny. Er i mi geisio chwilio amdani sawl gwaith dros y blynyddoedd, mae’r coed trwchus wedi gorchuddio pob arwydd o leoliad safle’r garreg. Ond, fel rhyw achubiaeth, mae gen i gopi o lun un o’r Cwm, y diweddar Dei Les Edwards, yn sefyll uwchben y garreg. 

Llun yw hwn a ymddangosodd yn y Cambrian News, tua dechrau’r 1960au, a adroddai hanes y digwyddiad trist. Mae Robert Roberts wedi’i gladdu ym mynwent yr eglwys ym Mhenmachno, gyda llaw.     

Dal dy Dir

Cerdd a gyfansoddais yn dilyn cyngor gan gyfaill pan oeddwn yn gofalu am Beryl, f'annwyl wraig tra roedd yn dioddef o salwch lliniarol yn 2022

Hoff flodyn Ber- bwtsias y gog

Mewn awr o dywyllwch
ddaeth i styrbio fy myd,
fe ddois ti i rannu
‘nheimladau i gyd.
Rwy’n cofio dy eiriau
hyd heddiw, yn glir,
mewn llais mor ddiffuant
wrth ddweud ‘dal dy dir’.

(Cytgan)
Ni wn dy gyfrinach,
ni wn beth yw’r ddawn
oedd gen ti i achub
fy enaid yn llawn;
beth bynnag yw hynny,
enillaist fy ffydd,
rwy’n dilyn dy gyngor,
mae f’enaid yn rhydd.

Mewn awr o anobaith
a f’ysbryd yn wyw,
rho’ist imi arweiniad,
cefais reswm i fyw;
yr hyn a ddywedaist
fu’n nerth imi’n wir,
a hynny o’r galon,
tri gair – dal dy dir.

(Cytgan)
Ni wn dy gyfrinach,
ni wn beth yw’r ddawn
oedd gen ti i achub
fy enaid yn llawn;
beth bynnag yw hynny,
enillaist fy ffydd,
rwy’n dilyn dy gyngor,
mae ‘f’enaid yn rhydd.

Trin Cerrig, Rhan 6

Yn rhan 5, mi orffenais yn Rhyd y Cerrig Gwynion. Aros ar y Migneint a wnawn y tro hwn eto.

Tua milltir o Ryd y Cerrig Gwynion, i gyfeiriad Ysbyty Ifan, nodir safle o greigiau a enwir yn ‘Cerrig Lladron’ (SH437775) ar fapiau o’r ardal honno. 

Yn ôl traddodiad, roedd y lle yn cael ei ddefnyddio fel cuddfan gan griw o wylliaid Dyffryn Conwy, ac yma y byddent hefyd yn cuddio’r ysbail oedd wedi ei ddwyn ganddynt dros flynyddoedd maith.  Cawn ychydig wybodaeth am hyn gan Owen Gethin Jones, Penmachno, yr  hynafiaethydd o’r 19g. yn ei draethawd ar ‘Ysbyty Ifan a’i Hynafiaethau’ yn y gyfrol ardderchog, Gweithiau Gethin.  

Roedd Gethin wedi ei drwytho gydag enwau cynhenid ei fro, a’r ardaloedd o amgylch. Dyma ddywed Gethin yng ngeirfa’r cyfnod:

...Yn nes i lawr at Ysbyty, yn ymyl y gorlan acw y saif Cerig y Lladron, lle bu mintai gref o Wylliaid yn ymnoddi yng nghanol cors eang; dialwyd arnynt gan Evan ap Meredydd – a lladdwyd hwy yn y fan, a chladdwyd hwy ger y lle mewn mawndir dwfn... 

Gwelir tomen o gerrig eraill nid nepell o’r fan hyn, ac sydd hefyd wedi ei nodi ar fapiau, a elwir yn Cerrig Llwynogod. Enw digon amlwg, efallai oherwydd mai yma y byddai’r llwynog a’i deulu’n trigo ar y mynydd-dir uchel hwn, ac yn dal i fod yma dybed? Ond roedd yr enw yn gyfarwydd i fugeiliaid y Migneint dros y canrifoedd, yn sicr. Ydi’r enw hwn ar enau bugeiliaid yr unfed ganrif ar hugain sy’n gwestiwn na allaf ei ateb.

Mae’r rhan hwn o’r Migneint yn llawn o leoliadau gydag enwau sydd wedi goroesi dros y canrifoedd, megis ‘Cerrig Simdde’. Mae hyn yn f’atgoffa am ‘Clogwyn y cloc’,  neu y Garreg Simne,  (SH444736) gan rai, sydd i’w gweld ar y creigiau gerllaw, o lwybr y ffordd Rufeinig, Sarn Helen, rhwng Bryn Castell a Rhiw-bach. Mae’r ddau enw’n gweddu i’r dim i’r garreg hon, yn fy marn i.

Trown eto at Owen Gethin Jones wrth iddo gyfeirio at enw nad yw’n gyfarwydd iawn i deithwyr yr oes hon, ond a welir ar fapiau Ordnans hyd heddiw – Cerrig y Bala, (SH413793)  nid nepell o Bont yr Afon Gam.

Dyma ddywed yr hanesydd eto, yn ei ffordd ramantus ei hun, (yn ieithwedd a sillafiadau ei gyfnod eto):

I gyfeiriad De-orllewin, gwelwn Gerig y Bala, lle y dadlwythodd y Gawres ei ffedogiad o gerig, ar ol dod a hwy o gwr Llyn Tegid, i fod yn derfyn heddychlon rhwng Ysbytty a Llanfair, oblegid honai Ysbytty derfynau  eang iawn yn yr hen amseroedd... 

Daw Gethin â chyfeiriad at enw arall yn y filltir sgwâr hon yn ei gyfrol; mewn llecyn yr ‘ochr arall’ i Afon Conwy, ar draws y ffordd o Dŷ Cipar Llyn Conwy, sef y Garreg Ddefod. (SH444736) 

Dywed fel y byddai bugeiliaid yr amser fu yn adrodd rhyw fath o weddi ger y garreg hon, gan obeithio iddynt gael llwyddiant wrth gneifio’r defaid. Beth bynnag y rheswm dros yr enw, erys y geiriau ‘Carreg Ddefod’ ar fapiau Ordnans ein dyddiau ni, fel prawf o hen draddodiadau colledig ein hynafiaid. Ond yn anffodus, er i mi ddarganfod rhyw garreg fyddai’n cyfateb i’r enw flynyddoedd maith yn ôl, ni fedrwn gael hyd iddi, er chwilio’r safle arfaethedig nifer o weithiau’n ddiweddar. Ymddengys bod y Garreg Ddefod wedi diflannnu, neu wedi’i symud, ac yn rhan o ddirgelion y dyddiau fu – yn llythrennol - erbyn hyn, gwaetha’r modd!!

- - - - - - -

[Dolen at Ran 1 y gyfres]

 

Cydeithio

Yn dilyn cyfnod o nifer danau gwyllt fu'n llosgi yn ardal 'Stiniog a nifer o ranau eraill o Gymru yn ystod Mawrth ac Ebrill eleni, cofiais i mi 'sgwennu erthygl a ymddangosodd yn ein papur bro, Llafar Bro, yn Ebrill 2015. 

Trafod y gair 'creithio' a ddefnyddir yn y fro hon oedd yr erthygl, sydd yn ddisgrifiad lleol o'r llosgi gwair, rhedyn a thyfiant gwyllt eraill a welir yn rheolaidd yma bob gwanwyn bron. 

Gair nad yw'n gyfarwydd am y llosgi mewn ardaloedd gwledig yw hwn, yn amlwg yn lygriad o'r enwau 'Cydeithio/Goddeithio/Tân Goddaith', sy'n mynd yn ôl ganrifoedd. Enghraifft perffaith o lygru iaith... darllenwch yr esboniadau...

 DOLEN

Trin Cerrig, Rhan 5

Parhau â'r gyfres am gerrig y fro, gan aros ar y Migneint 

Ar ochr dde i’r ffordd, tua chwarter milltir i gyfeiriad Penmachno/Ysbyty Ifan o Lyn Dubach, ychydig wedi chwarel Croes Ddwy Afon, daw creigiau i’r golwg a elwir yn Cerrig yr Ieirch. (SH426758) 

Mae hyn yn ein hatgoffa am fath o geirw bychain, Roebuck yn Saesneg, ‘Iwrch’ unigol, oedd yn troedio’r Migneint yn y fan hon y dyddiau fu. Yn amlwg, diflannodd yr anifeiliaid hyn o’r ucheldir yma lawer blwyddyn yn ôl. Ond erys yr enw, diolch am hynny. Mae enwau anifeiliaid ac adar ar greigiau a mannau eraill y Migneint yn arwyddocâol hefyd. Cawn yr enwau Bryn yr Hyrddod,  Clogwyn y Wenci, Nant yr Ŵyn, Cerrig Llwynogod, Pwll Hwyaid a Charnedd y Frân ar rannau eraill o’r mawndir uchel hwn, ynghyd â’r nifer o’r pile of stones a godwyd gan ein hynafiaid yma ac acw am wahanol resymau. Ond gwelir cerrig eraill heb fod ymhell o ‘Stiniog, sydd â chysylltiadau hanesyddol yn mynd yn ôl ganrifoedd. Rhai ohonynt yn rhan bwysig o chwedloniaeth ein cynefinoedd, a’r storïau’n mynd â ni yn ôl i oesoedd ein cyndeidau’r dyddiau gynt. 

Oddeutu hanner milltir i gyfeiriad Ysbyty Ifan o Ffynnon Eidda mae pont fechan yn croesi nant mewn man a elwir yn Rhyd y Cerrig Gwynion. (SH436769) 

Yn naturiol, mae’r enw hwnnw yn treiddio’n ôl i gyfnod cyn codi’r bont. 

Roedd y rhyd ar lwybr a ddefnyddid gan deithwyr dros y canrifoedd, megis  porthmyn a’u hanifeiliaid ar eu teithiau i farchnadoedd Lloegr hyd at ganol y 19 ganrif. Mae’r cerrig cwarts gwynion i’w gweld o amgylch y rhyd, ac ambell rai wedi cael defnydd fel meini i’r bont fechan. Yn y gyfrol Methodistiaeth Dwyrain Meirionnydd,  ac ambell ffynhonnell arall, ceir cyfeiriad o gyfarfod crefyddol yn cael ei gynnal yng Ngorffennaf 1808 mewn lle o’r enw ‘Corlan Mynydd Gwynion’ ar y Migneint. Roedd hyn yn nyddiau cynnar Methodistiaeth yn yr ardal, a’r deffroad crefyddol yn ei anterth. Dyfynnaf o’r erthygl, dan bennawd Cyfarfod Mawr ar fynydd Migneint yn 1808.

    ...Yn  Sasiwn y Bala, Mehefin, 1808, cynlluniwyd i gadw Cyfarfod Ysgolion ar ben Mynydd Migneint ar y Sabboth cyntaf yn Ngorphenaf (sic.) Yn ôl y cynllun, yr oedd y ddwy fintai i gyfarfod ar y mynydd, ysgol Ffestiniog i ddyfod at Dynewydd y mynydd, ac ysgol Ysbytty ar gorlan Mynydd Gwynion...

Aeth yr awdur ymlaen gyda mwy o fanylion parthed yr ysgol Sul arbennig honno, gan ychwanegu bod yno oddeutu tri chant o fynychwyr. Er nad yw’r enw Corlan Mynydd Gwynion yn gyfarwydd i ni erbyn heddiw, gwyddom mai enw arall ar Ffynnon Eidda yw’r Tŷ Newydd y Mynydd y cyfeirir ato. Er nad oes prawf o hyn, tybiaf mai sôn am y cerrig gwyn yn Rhyd y Cerrig Gwynion - chwarter milltir o’r ffynnon a wneir yn yr erthygl.
- - - - - - -

[Dolen at Rhan 1 y gyfres]

 

Trin Cerrig, Rhan 4

Parhau â'r gyfres am gerrig y fro

I fynd yn ôl filynau o flynyddoedd cawn weld prawf o ddylanwad creu’r byd, ac olion y llosgfynyddoedd oedd yn rhan o dirwedd ein hardal, ar greigiau o’n hamgylch. Tydw i dim yn ddaearegwr, er gyda diddordeb mawr yn y pwnc, ac yn rhyfeddu wrth dod ar draws enghreifftiau o weddillion crombil ambell losgfynydd sy’n rhan o’n hanes. 

Rhyw dair blynedd, neu fwy yn ôl, ar un o ‘nheithiau niferus, dargynfyddais olion rhyfeddol effaith lafa ar greigiau heb fod ymhell â’r ffin rhwng Stiniog a bro fy mebyd, Penmachno. Rwy’n dal i ddod ar draws rhai gwahanol bob tro y byddaf yn ymweld â’r safle. Dyma ambell lun a dynnais ohonynt gyda ‘nghamera bychan, cyffredin. 

Wrth symud o ‘Stiniog i gyfeiriad y Migneint daw sawl enw carreg neu gerrig i’n sylw. 

Nid nepell o Bont yr Afon Gam a llyn Dubach y bont gwelir y bryncyn trawiadol, Carreg y Foelgron, (SH427745) gyda’r enw sy’n esbonio’i hun – y foel gron. 

Bryn sy’n boblogaidd iawn y dyddiau hyn gan ddarpar ddringwyr, ac yn hawdd iawn cyrraedd ei frig. Daw llawer o gerbydau gyda myfyrwyr o ysgolion a cholegau Lloegr yma, yn barod i ymarfer gyda’u cyfarpar dringo yn rheolaidd. 

Er nad yn gerrig na chreigiau, nac yn hynafol o gwbl, mae olion o ddarnau hirgrwn o goncrit i’w gweld hyd heddiw, ar ochr y ffordd yn y rhan hon o’r sir. Mae’r rhain yn dyst o’r rhwystrau a ddefnyddid gan awdurdodau milwrol Prydain yn erbyn ymosodiad arfaethedig tanciau Almaeneg adeg yr ail ryfel byd, a gelwir hwy yn ‘Gerrig Rhwystr’ (SH425746) gan rai.

Tro nesa: Mwy ar y Migneint

(Dolen at y bennod gynta')

Trin cerrig, rhan 3

Wrth edrych i gyfeiriad chwarel y Graig Ddu o fy nghartref yn Nhrem-y-Fron ar adegau arbennig, yn enwedig pan fo’r niwl yn disgyn o gyfeiriad y ddau Fanod, daw darn o graig i’r amlwg. 

A dyma’r garreg f’ysgogodd i wneud ymchwil i mewn i wahanol gerrig y fro, a’u cofnodi fel hyn, mewn ffaith. Byddem yn sylwi ar siâp unigryw y garreg hon, ac yn dotio arni pan fyddai’r niwlen fel cefndir naturiol iddi. Wrth wneud ymholiadau, daeth yr enw a roddwyd ar y garreg gan breswylwyr cynhenid ardal Bethania y dyddiau fu i’m clyw. Hyd y gwn, dim ond un wraig leol, oedd yn trigo, fel plentyn, yn Hafod Ruffydd yn y 1930au cynnar, sy’n cofio mai Carreg Buwch (SH458715) yw’r enw lleol ar y garreg hon. 

Y rheswm am hyn yw oherwydd y siâp arbennig sydd arni, sy’n ymdebygu i fuwch, yn enwedig ar gyfnodau o dywydd penodol. Wn i ddim o hanes Carreg Bustach, sy’n rhan o gadwyn y Moelwynion, na’i union leoliad; tybed a oes ffurf da byw ar honno?

Mae pawb yn yr ardal hon yn gyfarwydd â Charreg Defaid, (SH456703) sydd yn rhan o dirlun ar ben y banc ger yr hen Ysbyty Coffa, neu’r Ganolfan Iechyd erbyn hyn. Mae mwy nag un dehongliad o ystyr yr enw. Dywed rhai mai oherwydd bod defaid Cwm Bowydd yn casglu o’i chwmpas, yn enwedig ar dywydd mawr, ac eraill yn tueddu i weld siâp dafad yn y garreg. Gewch chi wneud eich penderfyniad eich hunain!

Gan ein bod ym mhen ucha’ Cwm Bowydd mi awn i lawr yr hen lwybr hynafol yn y cwm i weld carreg arall nad yw’n adnabyddus i bawb. Carreg ydi hon sydd eto wedi ei henwi gan ein hynafiaid oherwydd y twll hollol grwn sydd yn ei chanol. Cwpan y Rhufeiniaid (SH451697) ydi’r enw a roddwyd arni gan rywun amser maith yn ôl. Mae’n debyg i dwll a wnaed ynddi wrth i’n hynafiaid falu ceirch ac ati gydag erfyn ar gyfer bwydo’r teulu ganrifoedd yn ôl. Ond eto, mi all fod yn dwll a wnaed gan natur yn dilyn newidiadau yn naeareg y fro filoedd o flynyddoedd ynghynt. Ond pam yr enw ‘Cwpan y Rhufeiniaid’?  Ydi, mae ar ochr llwybr a ddefnyddwyd gan deithwyr ers tro byd, ond a fu cysylltiad â’r Rhufeiniaid ’dwn i ddim. Ond mae’n nodwedd arbennig yn y rhan hon o’r fro.

Mae sawl enghraifft o ‘Garreg Saethau’ i’w cael yng Nghymru, ac un neu ddwy ohonynt o fewn ein ffiniau ni yn ‘Stiniog. Dyma enw a roddir ar gerrig gyda marciau arnynt, heb fod yn annhebyg i ‘gerrig Ogam’, sydd yn cyfeirio at fath o ysgrifen a ddefnyddid, yn Iwerddon, yn bennaf, yn y dyddiau cyn i unrhyw wyddor ddod yn gyffredin,. Ceir rhai enghreifftiau o’r Ogam yng Nghymru.  Ond cerrig gyda marciau – llinellau syth o amrywiol faintioli – ar ritfaen, ran amlaf, yw’r ‘cerrig saethau’. Dyma sut y byddai ein hynafiaid yn hogi eu harfau, megis picellau, bwyelli a saethau yn yr Oesoedd cynnar. Gwn am ddwy safle lle mae cerrig tebyg i’w gweld yn y plwy’ hwn, - un mewn clawdd ar ochr y ffordd ger Cynfal Fawr, (SH406 702) (llun isod) a’r llall yn rhan o gamfa ar lwybr rhwng Bryn Tirion a Chae Canol, rhwng Manod a Chwm Teigl. (SH439721) 

- - - - - - - - -

Rhan 1

 

Gweld llun, clywed llais

Ym Mawrth 2012 cefais wahoddiad i gyfrannu i gyfres o ffilmau byr – 3 munud o hyd - oedd yn cael ei drefnu gan BBC Cymru. Cipolwg ar Gymru oedd yr enw a roddwyd ar y gyfres, ac erys y pytiau ar gael ar y cyfryngau cymdeithasol hyd heddiw Roedd tîm recordio yn ymweld â chymunedau drwy’r wlad, ac yn ffilmio storïau personol gan unigolion oedd yn golygu rhywbeth iddynt. Rhoddwyd pob cymorth i bawb oedd yn cymryd rhan, ac felly i’r dwsin a ddewiswyd i gyfrannu i’r fenter yn Llyfrgell Blaenau Ffestiniog.

Cefais fodd i fyw wrth berfformio’r tri munud o stori oedd mor berthnasol i mi. Yn ddiweddarach, daeth cais ataf am yr hawl i ddangos y ffilm mewn arddangosfa yn un o bebyll yr Eisteddfod Genedlaethol y flwyddyn honno. 

Oherwydd i’r pwnc dan sylw gennyf yn y tri munud o ffilm mor agos at fy nghalon, teimlais ei bod yn fraint gael rhannu’r teimladau hynny gydag eraill.Y testun a roddais i’r cynhyrchiad oedd Gweld llun, clywed llais, oedd yn golygu llawer i mi, a’r teulu. 

u Gweld llun (gwefan BBC Cymru) -Gobeithio y cewch chi yr un pleser yn gwylio’r darn a gefais i o’i ddarlledu. 

 

Arwr- Cerdd i 'Nhad

Trin Cerrig, rhan 2

Dim ond crafu’r wyneb wna’i gyda’r gyfres hon; dim ond cyfeirio at rai o’r cerrig rydw i’n gyfarwydd â hwy. 

Ond mae’r rhan fwyaf ohonynt yn golygu rhywbeth i mi. Gwn fod nifer ohonoch yn gwybod am enwau cerrig eraill, sydd wedi tynnu eich sylw’n bersonol.  Felly gofynaf ichi geisio rhoi manylion amdanynt ar gof a chadw, er mwyn cadw rhan bwysig o draddodiadau lleol yn fyw. Felly, dyma finna’ am gychwyn yr hyn sy’n wybyddus i mi: 

Cyfeirir at gerrig yn lleol mewn enwau adnabyddus ar greigiau megis Carreg Blaen-Llym, (SH442665) ger Llyn Stwlan, sy’n ddisgrifiad o’r pigyn main ar y copa, mae’n debyg. Eto, mae Carreg Flaenllym  uwchben Rhiwbryfdir, yn agos at Graig Nyth y Gigfran. 

Yna’r Garreg Ddu, (SH461702) craig sy’n gysgod ar ganol tre Blaenau, yn dywyll ei lliw, a’i natur. Roedd yn dywyllach nag arfer dros haf 2019, yn dilyn y tân niweidiol fu’n llosgi am gyfnod maith ym mis Gorffennaf 2019. 

 Mae Carreg Lwyd, (SH426731) yn Llan Ffestiniog yn enw ar fferm a’r mynydd gerllaw, a’r enw’n egluro’i hun. Gwelwn gyfeiriad at nifer o enwau lleol yn cynnwys y geiriau ‘Clogwyn’ a ‘Chraig’ neu ‘Maen’ hefyd. Ond ceiso canolbwyntio at y geiriau Carreg a Cherrig ydw’i am wneud am y tro.

 

Ym mhen uchaf Cwm Teigl mae Bwlch Carreg y Frân (SH449722) yn adnabyddus fel rhan o’r olygfa ar y daith o ‘Stiniog i gyfeiriad chwareli Bwlch Slatars a Chwt y Bugail, Blaen Cwm a Rhiw Bach. Ac ydi, mae’r frân a’i theulu’n  hoff iawn o loetran ar garreg, neu gerrig y bwlch.

Mewn ffaith, roedd y llwybr hwn yn bwysig iawn i deithwyr a phorthmyn gyda’u gwartheg neu foch dros flynyddoedd maith. Ar un adeg, dyma un llwybr uniongyrchol dros y ffin i Benmachno, ac ymlaen drwy Gapel Garmon i Lanrwst a’i marchnad. Yn ddiweddarach, dyma’r llwybr a addaswyd i gario llechi chwarel Rhiw Bach i gwrdd â chychod yng Nghei Cemlyn ar yr Afon Ddwyryd tua 1830, a throi Bwlch Carreg y Frân yn rhan bwysig o drafnidiaeth fasnachol y fro.
- - - - - 

Rhan 1

Rhan 3

 

Rhain yw fy Mryniau

Dyma fersiwn Gymraeg a gyfansoddais o These are my mountains gan y grŵp Gwyddelig, The McBrides, ar gyfer Côr y Pengwern, criw ohonom sy'n canu yn y dafarn honno ar nosweithau Sadwrn. Roger Kerry, cerddor o Harlech, aelod o'r côr answyddogol yw'r gitarydd. 

Erbyn hyn, mae'r gân wedi ei derbyn fel anthem gan y côr, ac yn boblogaidd iawn. Cymaint felly, fel y ceir fersiwn o'r criw nos Sadwrn yn ei chanu ar sianel YouTube Terry Fawr (gweler isod).

Mae ambell un o ffyddloniaid cantorion Y Pengwern wedi ein gadael bellach, gwaetha'r modd, ond erys yr atgofion amdanynt yn annwyl yn ein cof.

I wneud fy ffortiwn,
Fe grwydrais y byd,
Ond nawr rwy'n dychwelyd
At fy ffrindia' i gyd.
Hen hiraeth am Gymru
Fu'n gwasgu'n fy nghôl,
A'r holl rwy'n drysori
Â'm galwodd yn ôl.

Cytgan:
Can’s rhain yw fy mryniau
A dyma fy mro,
Hen lwybrau 'mhlentyndod
Ddychwelant i'r co';
Ni osodais fy ngwreiddia'
Mewn gwledydd mor bell,
Can’s rhain yw fy mryniau,
Y lle nad oes well.

Hen wynebau erstalwm
Ddaw eto yn fyw,
A lleisiau'r gorffennol
Ddaw n’ôl i fy nghlyw.
Ac O! rwy'n dychmygu
Am y croeso a gaf,
A hynny'n fy heniaith,
A'r cwmni mor braf.

(Cytgan)

(h) Vivian Parry Williams 2015.