Dim ond plwy’ bach Cymreig, mewn dyffryn di-nôd
Fu Penmachno i lawer, a hynny cyn dod
Y newid aruthrol ddaeth heibio ers tro,
I wyrdroi cymdeithas a iaith fy hen fro.
Lle bu, ers canrifoedd, fy hil ym mhob man,
A phob un â’u gwreiddiau yn ddwfn yn y LLan
A’r Gymraeg ar bob tafod, mewn ysgol a gwaith,
Ond yn awr, mewn lleiafrif mae siaradwyr yr iaith.
Lle bu, ar un adeg, ei strydoedd yn llawn
O siopwyr cynhenid bob bore a ph’nawn,
A niferoedd y siopa’n ddau ddwsin, a mwy,
Nid oes bellach fasnachdy ar ôl yn y plwy’.
Nid oes gobaith ei adfer ‘n’ôl i’r dyddiau gynt,
Aeth delfrydau’n cyn-dadau ar goll yn y gwynt;
Ni fydd ond atgofion am r’hen ddyddiau ar ôl,
A’r hiraeth am hynny yn gwasgu’n fy ‘nghôl.
A phwy fu’n gyfrifol am y newid hwn?
A’i gwnaed yn fwriadol, i’n trechu, ni wn?
Ni ddaeth r’un achubiaeth wedi’r chwarel ’na gau,
A diwedd hen yrfa, ym mil chwedeg dau.
Diboblogi yr ardal ddaeth i bwyso yn drwm,
A dirywio yn gyflym wnaeth poblogaeth y Cwm;
Hen iaith, hen dafodiaith, ddiflanodd o’r clyw -
Roedd yn ddechrau y diwedd yr hen ffordd o fyw.
Nid fydd sôn am gymuned, fu mor gynnes a chlos,
Na’r ymdeimlad o berthyn i le, yn ddi-os;
Lle bu unwaith ‘rhen Gymry, a phob un â pharch
At gymydog a chyd-ddyn – aiff y cyfan i’r arch.
Erbyn hyn, rhaid cydnabod mai colli y dydd
Wnaeth fy nelfrydau innau, a chollais fy ffydd;
Diflannu o’r golwg wna’r atgofion lu,
A ninnau, fel hwythau, ‘mysg y pethau a fu.
- - -
Llun- Stephen Elwyn RODDICK / Cwm Penmachno / CC BY-SA 2.0