Cyfansoddwyd yr isod wrth sylweddoli y newid a ddaeth i gynefin fy ngeni wedi cau'r chwareli yng Nghwm Penmachno.
.jpg)
Tynged 'Cwm Carnedd'
(Stori wir; Gwel Awdl fuddugol Tilsley, Llangefni 1957)
Nid hawdd ydyw adrodd fy stori, frawd,
Am hanes cymdogaeth werinol, a'i ffawd;
Lle bu 'nhylwyth yn britho y 'Cwm cau',
Heddiw, i'w cyfri' yn un neu ddau.
-----------------------------------
Bu yno bron ddwyfil yn trigo un tro,
O Gymry cynhenid, o bridd yr hoff fro;
Cymeriadau anwylaf, a hen ŷd y wlad,
Heb achos i boeni am yr iaith, na'i pharhad.
A pham rhaid gofidio am rhywbeth fel iaith
A dynion y pentre'n ddiogel mewn gwaith?
Nid oedd angen pryderu, roedd popeth yn iawn,
A'r chwarel yn ffynnu, a'r pocedi yn llawn;
Roedd yno wyth capel i gynnal y nwyf
O ddiwylliant ysbrydol, grefyddol y plwyf,
A chwe' ysgol ar gyfer y sawl oedd â chwant
Am rywfaint o addysg ar gyfer eu plant.
Cyflenwid anghenion y bobl i gyd
Dros gownteri stribedau o siopau y stryd,
Heb reswm i deithio i farchnad y dre'
Ond unwaith yr wythnos, petai galw ynte?
Dros rif y blynyddoedd, roedd meddyg ar gael,
A'i wasanaeth diflino i'w gleifion yn hael,
Gyda nyrs y gymuned - bu honno yn gefn,
Fel yr heddwas oedd yno i warchod y drefn.
Roedd yma fasnachwyr a chreftwyr di-ri',
A phob peth oedd ei angen at ein cynnal ni;
Dyma le diwylliedig, a ninnau i gyd
Mor falch o'n treftadaeth, mor fodlon ein byd.
Bu derbyn cymwynas yn rywbeth mor hawdd
 sgwrs rhwng cymdogion dros ymyl y clawdd.
A'r fro yn ddi-ymdrech yn gwarchod yr iaith,
Fel y gwnaed gan gyndeidiau ers amser maith.
Nid oes raid ymhelaethu, mae'r stori yn hir, -
Roedd yn bentre' llawn bwrlwm, ym mhen ucha'r sir;
Pob teulu yn ddedwydd, heb eisiau dim mwy -
Nid oedd sôn am alltudio 'mysg bobl y plwy'.
---------------------------------------------------------
Ond daeth diwedd y chwarel heb lawer o stŵr,
Aeth y felin yn dawel a'r lefel dan ddŵr.
Yn dyst am ei beiau, mae'r rwbel i gyd,
A pheswch ei gweithwyr a glywir o hyd.
Ond er ei gwendidau, bu'n gyfrwng i roi
Rhyw nerth i'r ffon-fara, ac i arian grynhoi
Ymysg y trigolion; ac wedi ei chau
Mae olion dirywiad yn dal i barhau.
Disodlwyd y gofaint, a daeth diwedd ar ddydd
O wasanaeth y pobydd, y teiliwr a'r crydd;
Gollyngwyd y gafael, aeth yr edau yn frau,
A llaciwyd y pwythau, yn lle eu tynhau.
Dau w'nidog a ficer, mor uchel eu parch -
Does 'r'un acw bellach, â chrefydd mewn arch;
Dim ond ugain o blant sy'n ateb y roll
Yn yr un ysgol gynradd sydd yno ar ôl.*
Aeth mwy 'dan y morthwyl na chymuned ar drai,
A'r mil o atgofion, pan werthwyd y tai;
Bu farw cymdogaeth ddiwylliedig a chre',
A hunllef ddiwylliant a ddaeth yn ei lle.
Lle bu lleisiau 'r'hen Gymry ar strydoedd y Llan
Geiriau estron a glywir yn awr ym mhob man;
Mae'n anodd dygymod...a theimlaf yr ing
O golli'r cwmpeini ar gornel y Ring.
---------------------
Daeth geiriau y Prifardd yn greulon o wir
Broffwydoliaeth o'r hyn fydddai'n digwydd cyn hir;
Cwm Carnedd a Thilsley ill dau sy'n y bedd,
Fel cymdeithas y plwyf, ar ei newydd wedd.
* Ar ddechrau’r 20fed ganrif ‘roedd cymaint â chwe’ ysgol yn y plwyf yn dysgu dros 400 o disgyblion.
Llan Penmachno – Un Ysgol y Cyngor, agorwyd 1909 gyda 155 disgybl yn mynd drwy’r drysau ar y diwrnod cyntaf o’r hen ysgol eglwysig. Arhosodd 35 plentyn yn yr ‘Hen Ysgol’. Cyfanswm o 190 yn y Llan yn gyfan gwbl. Y rhif uchaf yn Ysgol Cwm Penmachno oedd 117 ym Medi 1909. Ar yr un pryd roedd ysgol wedi agor ar gyfer plant oedd yn byw ym mhentre’ Rhiwbach, gyda 25 yn mynychu, a rhif tebyg yn Ysgol y Cyfyng, yng ngwaelod y plwyf. Defnyddiwd Capel Carmel i dderbyn niferoedd gormodol yn ysgol y Cym am gyfnod cyn y Rhyfel Mawr hefyd.