Cerddi Cydwybod -Cyfres Newydd

Wedi ystyried fy hun yn greadur cydwybodol, egwyddorol ar hyd f’oes, cyfansoddais nifer o gerddi a fyddai’n gweddu i un gyda meddylfryd o’r fath. Roedd yr agwedd yma o fy natur yn tueddu i ‘ngadael yn drist a siomedig am y diffygion di-hid a berthynai i nifer o 'nghyfoedion. 

Sawl tro y clywais gyfaill, neu gydnabod yn cwyno am y newid a ddaeth gerbron ein cynefinoedd Cymraeg dros y cyfnod diweddar, ac yn cau llygaid i’r problemau cyfoes. Cyfeiriaf at ambell un o’r rhain yn y cerddi, ac am eu difaterwch. Ia, dadrithiad ydi’r cyflwr y bum, ac yr wyf yn diodde’ ohono, yn sicr. 

Daw’r teimlad i’r wyneb yn glir yng ngeiriau'r gân hon:

Gwladgarwyr?... Diwedd y gân...

O lwyfannau trwy Gymru fe glywsom sawl llais
Yn areithio am oriau am orthrwm y Sais,
Mor argyhoeddedig, gwladgarwyr o fri 
A'u traed ar y ddaear, dywedwyd i mi.

Arloeswyr mudiadau fel Cymdeithas yr Iaith;
Rhai blaenllaw fel stiwardiaid Undebau Gwaith,
Arweinwyr cydwybodol, a'u dadlau mor groch,
Yn driw dros y werin a'r Faner Goch.

Sosialwyr adain-chwith, y rhai o'r iawn ryw,
(Mewn difri', oes 'na rywfaint yn dal yn fyw?)
Yn wir, erbyn heddiw nid hawdd dod ar draws
Chwyldroadwyr gwerinol, gwladgarol eu naws.

Ond, pa iws bod yn Farcsydd di-wyro, a'i fryd
O newid cymdeithas faterol y byd;
Annoeth yw rhagfarnu'r Arglwyddi ynte,
A chymaint mor barod i gymryd eu lle?

Fe gofiaf aelodau yn rhengoedd y Blaid,
 delfrydau mor deyrngar ers amser fy nhaid,
Ymgyrchwyr am ryddid a hawliau i'n gwlad -
'Pob peth yn Gymraeg', ac am weld ei pharhad.

Mor barod i herio y sustem annheg,
I agor pob llygad, i roi taw ar bob ceg
A ddirmygai ymdrechion y Cymry a'u hil;
Merthyron cyfiawnder, yr aberthwyr fil.

Yn Gymry twymgalon, a'u pwyslais ar ach,
Llawn balchder o'u llinach, ag egwyddor mor iach;
Disodlwyd cyfenwau o darddiad iaith fain
Gan yr 'ap', mor urddasol, Gymreigaidd ei sain.

I ble aeth 'rymdeimlad o berthyn trwy waed,
I ble aeth y balchder am hunaniaeth a gaed
Wrth ymgyrchu a chanu am ennill tir,
Ac am yr holl freintiau a ddeuai cyn hir?

Nid myfi, nid myfi a drodd fy nghefn
Ar egwyddor sylfaenol i newid y drefn;
Erbyn hyn, natur ddynol hunanol a roes 
Y gwirionedd am ragrith anfoesol ein hoes.

Ti, fab i'r gwerinwr na chodai ei gap
I'r crachach; ie, thi, a dy 'ap',
Pa bryd y doi dithau i 'sgidiau dy dad,
Pa bryd gawn dy gwmni yn ôl yn dy wlad?

A ddoi di, was ffyddlon y meistri pell
Rhyw ddydd at dy goel, a chydnabod dy well,
O dy gadair gyfryngol yn y BBC
Yn ôl at dy wreiddiau, ble ma 'd'angen di?

Wnei dithau, wladweinydd, a d'uchelgais fawr,
Droi atom drachefn â'th draed ar y llawr?
Tydi, a fu unwaith mor falch o dy dras,
Sy'n lordio coridorau'r Arglwyddi cas. 

A thi, fu'n ymgyrchwr dros hawliau'r tlawd,
Mor uchel dy gwymp pan newidiodd dy ffawd;
Fe'th prynwyd, fel llawer o 'sosialwyr' fel ti
 llo aur y frenhiniaeth - yr O.B.E.

Estynnwch eich dwylo i dderbyn eich clod,
Moesgrymwch a llyfwch, mae 'chwanneg i ddod
O ffug freintiau Prydeinig; cewch grafu tîn
Draw ym Muckingham Palas, yng nghwmni eich cwîn.

Trin Cerrig, y rhan olaf!

Dyma gyrraedd rhan olaf y gyfres, gan obeithio eich bod wedi cael boddhad o'i darllen. Cyfres o ddarnau ar gerrig nodedig lleol, yn seiliedig ar sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (tymor 2022-23) ac erthygl a ymddangosodd wedyn yn Rhamant Bro, cylchgrawn flynyddol y gymdeithas, yr unig un o'i bath yn y Gymraeg.

Carreg sydd bellach wedi mynd yn angof braidd yw’r un a gofnodwyd mewn erthygl gan y diweddar Ernest Jones yn Y Cymro (3 Tachwedd 1961), ac a ymddangosodd yn Rhamant Bro 2019, yw’r un ar bron pen uchaf ffordd Bwlch Gorddinen - y Crimea. Mae hon yn hynod am yr ugeiniau o enwau ysgrifwyr y gorffennol a gerfiwyd arni. 

Gan fod nifer o bobl yn cerdded y ffordd hon rhwng ‘Stiniog a Dyffryn Conwy, ymhell cyn agor y llinnell reilfordd gerllaw, byddai’r llecyn hwn yn gyfleus i orffwys cyn cario ’mlaen â’r daith. A dyna reswm i ddod â’r gyllell boced allan, a gosod enw’r teithiwyr yn daclus ar garreg a ddaeth megis cofeb i rai oedd yn rhan o’r genhedlaeth a fu yn y broydd dan sylw.

A chyda lwc, mae chwedlau’n ymwneud â’r cerrig a’r creigiau hyn yn dal i fod yn destun i gadw’r hen arferion yn fyw.  Pan fyddai’r bedair wyres a’r ŵyr cariadus sydd gen i yn dod draw acw i ‘weld nain a taid’ pan oeddynt yn llai, byddai’n arfer yn aml iddynt berswadio taid i fynd â nhw am dro i lawr i lwybrau Cwmbowydd gyfagos. 

Un o’r hoff deithiau oedd dilyn y llwybr o waelod y cwm i fyny tua Thyddyn Gwyn, a chael llawer o hwyl fel arfer yng nghwmni’n gilydd. Ar ben isa’r llwybr mae carreg wastad ar ei draws, a phant yn ei chanol. Un diwrnod, dyma un o’r plant yn tynnu sylw ati, a minnau’n ceisio creu ychydig o ddiddordeb yn eu mysg, gan gyfeirio at y siap, a’r maint, ac ati, a gofyn iddynt ddyfeisio enw arni. 

Ymhen dim, roeddynt wedi dod i gytundeb ymysg ei gilydd, ac wedi cyffelybu’r garreg i ffurf soser. A Charreg Soser  (SH453703) yw’r enw a roddwyd arni, tua ugain mlynedd, neu fwy, yn ôl bellach, a dyna’r enw a gaiff bob tro y bydd unrhyw un ohonom yn troedio dros y garreg hon ar lwybr Cwmbowydd. Gobeithio y caiff ei galw felly gan ein disgynyddion hyd ddydd y farn!      
- - - - -

RHAN 1

 

 

Trin Cerrig, Rhan 8

Yn uchel i fyny’r llethrau, ar y ffin rhwng plwyfi Penmachno ac Eidda saif murddun unig o’r enw Yr Wylfa, lle, ar un adeg, trigai William Jones a’i ddau frawd – tri o hen lanciau, gyda’u mam weddw – a William druan wedi ei gofnodi fel lunatic ar fanylion cyfrifiad 1891. 

Mae hanes amdano yn ardal Penmachno fel crefyddwr gorffwyll, ac wedi colli’i ben yn llwyr â chrefydd. Roedd, er pan yn ifanc, wedi byw trwy ddiwygiad mawr 1859 ac un 1904-05, a dylanwad rheiny wedi bod yn drech arno. Er yn byw mewn lle mor anghysbell, byddai’r teulu’n mynychu capel Ebeneser, ym Mhenisa’ Penmachno yn rheolaidd. Ond mynnai William ddatgan ei deimladau dwys mewn modd anarferol yn unigrwydd y mynydd-dir uchel ger ei gartref. Tua hanner milltir o’r Wylfa, daeth ar draws darn o graig fechan o garreg las, a’i hwyneb yn ddigon llyfn iddo allu torri geiriau o’r Ysgrythur arni. Dyma oedd cysegrfa - teml breifat Wil, lle cai lonydd i geisio cysylltu â’i Dduw trwy lofnodi ei enw a darnau o adnodau o’r Beibl gyda chyllell ar y garreg. Yn amlwg, treuliodd oriau lawer ar ei bengliniau yma yn unigedd y mynydd yn cerfio a gweddïo. 

Y Garreg Adnod

Er treigliad nifer fawr o flynyddoedd ers hynny, mae’r geiriau a gerfiwyd arni yn dal yn hollol glir hyd heddiw. Gwelir yr arysgrifau ...Na ladd;  Iesu a Wulodd; Popl bach Towch yma; O Ous i Ous ac eraill a gamsillefir hefyd yn dysteb o ddatganiadau ysbrydol gŵr a ymgollodd ei hun yn ei grefydd. Er mai ond ychydig o bobl a ŵyr am leoliad y garreg unigryw hon, mae’r Garreg Adnod (tua SH507816) yn rhan annatod o hanes lleol yr ardal honno.

Dros y blynyddoedd rwyf wedi arwain ambell unigolyn a chriw i weld y garreg, a bu i un ohonynt, Arwel Emlyn Jones, gyfansoddi tri englyn am ei brofiad o gael cyswllt â’r Garreg Adnod. Dyma’r olaf o’r tri:

O naddu’r unigeddau – a gosod
      hen gysur ar greigiau,
down o hyd i’r adnodau
a’i eiriau Ef sy’n parhau.

Yn dilyn erthygl a ‘sgwennais mewn cylchgrawn rai blynyddoedd yn ôl, a ddaeth i sylw’r sylwebydd teledu. Wil Aaron, bu i’r Garreg Adnod gael sylw cenedlaethol, pan ddarlledwyd ei hanes ar raglen un noson.

Rhyw ddwy filltir ar draws y dyffryn y rhan isa hwn o blwy’ Penmachno, ger ffermdy hynafol Coed y Ffynnon, saif carreg arall sy’n rhan o chwedloniaeth yr ardal honno, sef y Maen Siglo (tua SH532803).

Bu hon ar goll i nifer am rai blynyddoedd, wedi i’r Comisiwn Coedwigaeth blannu’r felltith goed conifferaidd o amgylch Coed y Ffynnon. Ond wedi peth chwilota, daeth Paul, fy mab, a finna’ o hyd iddi, ac mae llun gennym yn rhywle o Paul yn ei dringo. 

Y Maen Siglo

Diolch i drefn, ymhen ychydig fisoedd wedyn, torrwyd y coed, a daeth y Maen Sigl i’r golwg i bawb oedd â diddordeb ynddi. Mae sawl stori’n ymwneud â hon. Eto trown at eiriau Owen Gethin Jones i gael blas ar yr hyn oedd yn adnabyddus yn ei fro ei ddyddiau ef. Awn am dro yn ei gwmni, a chael cyfarwyddiadau, eto yn ieithwedd ei ddydd:

...Dyma ni yn awr yn ymyl y Maen Siglo, Coed y Ffynnon; ac yn ei daraw yn ei dalcen a chareg lled fawr nes yw yn ysgwyd fel corsen, er ei fod yn llawer o dunelli o bwysau. Saif hwn ar graig noeth, a dywed traddodiad yr arferi grynu bob tro y canai y gloch; a diamau fod yma addoliad yn cael ei gyflwyno gan y Derwyddon...

Sôn am gloch yr eglwys oedd Gethin uchod, ac er bod eglwys bresennol y plwyf yn Llan Penmachno, tua dwy filltir i fyny’r dyffryn, a mwy o safle’r Garreg Siglo, mae awgrym fod eglwys arall gerllaw wedi bod yn y dyddiau gynt. Islaw Coed y Ffynnon, saif gweddillion annedd a elwir yn Buarth Taneglwys, neu ‘Buarth Tan’glws ar lafar, sy’n awgrymu bod hen eglwys arall wedi bod o fewn tafliad carreg i’r Garreg Siglo. 

Cyfansoddodd y bardd enwog lleol o’r 16 ganrif, William Cynwal englyn i’r Maen Sigl. A dyna brawf bod y chwedl am y garreg ar gael ym Mhenmachno yn ganrifoedd yn ôl. Dyma ddywed Cynwal yn ei englyn:           

Ai hwn yw’r maen graen gryno llwydwyn
     Rhwng Lledr a Machno?
Geill dyn unig ei siglo,
Ni chodai fil a chwedyn fo.

A dyna sy’n arbennig am yr hen ddywediadau gynt, ac yn ychwanegu at naws yr hen chwedloniaeth y dyddiau fu i’r safleoedd hyn. Maent yn enghreifftiau da o sut y bu i’r enwau hynafol hyn ar ambell garreg gael eu cofnodi gan haneswyr lleol yr amser a fu. Mae yma ymdrech i ddangos y rhesymau dros fedyddio’r cerrig a’r creigiau hyn, a’r chwedlau wedi eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth dros ganrifoedd di-rif. 

A dyma’r gymwynas fawr a wnaeth haneswyr lleol y dyddiau gynt â ni, y sawl sy’n dal i ymddiddori yn chwedloniaeth ac enwau lleol ein cenedl. Yn sicr, mae yna nifer nad ydwi wedi cyfeirio atynt, ac mae nifer wedi mynd yn angof dros y blynyddoedd. Byddai’n gymwynas fawr i haneswyr heddiw, a’r dyfodol, petawn ni i gyd yn mynd ati  i restru’r enwau sydd ar gerrig fel hyn, sy’n nodweddion arbennig o’r fro, a phob bro arall yng Nghymru.

Byth Eto

Cerdd yw’r isod a gyfieithiais o’r Saesneg ar gais cyfaill i mi oedd yn ffan mawr o’r Dubliners, rai blynyddoedd yn ôl. Gobeithio y bydd yn plesio’r darllenwyr, (ac yn wers i ni i gyd!)

Byth Eto (cyfiethiad o The Wild Rover gan The Dubliners)

Pan oeddwn yn ifanc, fe wariwn pob punt,
Pob ceiniog enillais a aeth fel y gwynt,
Ond ‘nawr dwi’n dychwelyd â ’mhoced yn llawn,
Mae nhraed ar y ddaear, mi wn i yn iawn.

Cytgan:

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Mi es mewn i’r dafarn y mynychwn dro’n ôl
Gan ddeud wrth y barmêd ‘mod i ar y dôl,
Gofynnais am gredyd, atebodd Na’n brudd,
Caf lawer i gwsmer fel chdi bron bob dydd

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Ac mi dynnais o ‘mhoced y papur can punt
A’r barmed a wenodd, a chymryd ei gwynt
Gan ddweud “Mae gen i ddiodydd o bob rhan o’r byd
A’r geiriau dywedais oedd ond cellwair i gyd.”

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Mi af ’nôl i fy ‘nghartre’, a chyfadde’r holl beth,
Gan ofyn i’m rhieni i faddau fy nhreth,
Ac wedi eu mwythau, fel y gwnaethon nhw gynt,
Ni fyddai byth eto’n lluchio f’arian i’r gwynt.

Rwy’n deud na, byth eto,
Na, na, byth eto’n wir,
Mae nhraed ar y ddaear,
Na, byth eto’n wir.

Gweld y lleuad yn codi wrth odrau'r Manod Bach, o'r ardd