Trin Cerrig, Rhan 7. Heth Bob Roberts

Carreg arall a ddiflannodd o olwg dyn yw’r garreg a osodwyd ar y llethrau ar y mynydd ger chwarel Rhiw-bach, i gofio am Robert Roberts, gwas 32 oed Tyddyn Bychan, Cwm Penmachno. 

Collodd Robert ei fywyd yn Ionawr 1895 wrth iddo ef a chyfaill iddo, Evan Davies, geisio croesi’r mynydd o’r Blaenau i’r Cwm mewn storm fawr o eira. Roedd y ddau wedi cychwyn tua hanner awr wedi deg o ‘Stiniog, ac yn dilyn y dramffordd rhwng Cwt-y-bugail a Rhiw-bach. 

Oherwydd y tywydd dychrynllyd, roedd Evan am droi’n ôl i gyfeiriad lle o’r enw Tŷ Newydd y Mynydd, gyda theulu’n byw ynddo, yn uchel uwchben chwarel Maenofferen. Ond oherwydd bod Robert Roberts ar ddyletswydd yn gynnar y bore canlynol, i fynd ar orchwyl gyda’i drol i Lanrwst, rhaid oedd cario ‘mlaen. Bu i’r ddau gysgodi am gyfnod mewn adeilad yng Nghwt-y-bugail, a thua hanner nos, penderfynwyd cario ‘mlaen tua’r Cwm. 

Ond gwaethygodd y tywydd, ac ymhen dim, roeddynt wedi colli cysylltiad â’i gilydd. Er i Evan weiddi am ei gyfaill, ni chafodd ateb. Bu wrthi tan chwech y bore, yn y tywyllwch yn chwilio am Robert, heb lwyddiant. Brwydrodd drwy’r storm fawr nes dod at y Cwm, a chanfod nad oedd y cyfaill wedi cyrraedd ei gartre’. Trefnwyd i griw o ddynion y pentre’ ddringo i fyny i gyfeiriad Rhiw-bach, i geisio dod o hyd i was Tyddyn Bach, ond yn ofer, ac wedi peth amser, rhaid oedd troi’n ôl i’r Cwm. 

Dywedir mai Mrs Edwards, gwraig tyddyn Glan y Gors, neu ‘Barics Cae’ ar lafar, ym mhentre Rhiw-bach a sylwodd ar gorff Robert Roberts, yn ei ddillad tywyll, yn gorwedd yng nghanol yr eira trwchus yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw, wrth edrych tua’r llethrau o ffenest’ ei chartref. (Mrs Edwards yn nain i‘r ddiweddar Deborah, gwraig Austin Lewis, a’r diweddar Elwyn, gŵr Bet Roberts, gyda llaw). 

Fe elwid tywydd garw o stormydd eira yn ‘Heth Bob Roberts’ gan weithwyr y chwareli cyfagos am flynyddoedd i gofio am y digwyddiad trist. Gosododd ei gyfeillion garreg coffa fechan mewn cylch o gwarts gwyn, gydag englyn o waith Dafydd Ddu Eryri arni, er cof am Robert Roberts, ar yr union lecyn y darganfuwyd ei gorff. Yn anffodus, yn ystod y 1960au cynnar, planwyd erwau o goed conifferaidd dros y llethrau hynny. Er i mi geisio chwilio amdani sawl gwaith dros y blynyddoedd, mae’r coed trwchus wedi gorchuddio pob arwydd o leoliad safle’r garreg. Ond, fel rhyw achubiaeth, mae gen i gopi o lun un o’r Cwm, y diweddar Dei Les Edwards, yn sefyll uwchben y garreg. 

Llun yw hwn a ymddangosodd yn y Cambrian News, tua dechrau’r 1960au, a adroddai hanes y digwyddiad trist. Mae Robert Roberts wedi’i gladdu ym mynwent yr eglwys ym Mhenmachno, gyda llaw.     

Dal dy Dir

Cerdd a gyfansoddais yn dilyn cyngor gan gyfaill pan oeddwn yn gofalu am Beryl, f'annwyl wraig tra roedd yn dioddef o salwch lliniarol yn 2022

Hoff flodyn Ber- bwtsias y gog

Mewn awr o dywyllwch
ddaeth i styrbio fy myd,
fe ddois ti i rannu
‘nheimladau i gyd.
Rwy’n cofio dy eiriau
hyd heddiw, yn glir,
mewn llais mor ddiffuant
wrth ddweud ‘dal dy dir’.

(Cytgan)
Ni wn dy gyfrinach,
ni wn beth yw’r ddawn
oedd gen ti i achub
fy enaid yn llawn;
beth bynnag yw hynny,
enillaist fy ffydd,
rwy’n dilyn dy gyngor,
mae f’enaid yn rhydd.

Mewn awr o anobaith
a f’ysbryd yn wyw,
rho’ist imi arweiniad,
cefais reswm i fyw;
yr hyn a ddywedaist
fu’n nerth imi’n wir,
a hynny o’r galon,
tri gair – dal dy dir.

(Cytgan)
Ni wn dy gyfrinach,
ni wn beth yw’r ddawn
oedd gen ti i achub
fy enaid yn llawn;
beth bynnag yw hynny,
enillaist fy ffydd,
rwy’n dilyn dy gyngor,
mae ‘f’enaid yn rhydd.

Trin Cerrig, Rhan 6

Yn rhan 5, mi orffenais yn Rhyd y Cerrig Gwynion. Aros ar y Migneint a wnawn y tro hwn eto.

Tua milltir o Ryd y Cerrig Gwynion, i gyfeiriad Ysbyty Ifan, nodir safle o greigiau a enwir yn ‘Cerrig Lladron’ (SH437775) ar fapiau o’r ardal honno. 

Yn ôl traddodiad, roedd y lle yn cael ei ddefnyddio fel cuddfan gan griw o wylliaid Dyffryn Conwy, ac yma y byddent hefyd yn cuddio’r ysbail oedd wedi ei ddwyn ganddynt dros flynyddoedd maith.  Cawn ychydig wybodaeth am hyn gan Owen Gethin Jones, Penmachno, yr  hynafiaethydd o’r 19g. yn ei draethawd ar ‘Ysbyty Ifan a’i Hynafiaethau’ yn y gyfrol ardderchog, Gweithiau Gethin.  

Roedd Gethin wedi ei drwytho gydag enwau cynhenid ei fro, a’r ardaloedd o amgylch. Dyma ddywed Gethin yng ngeirfa’r cyfnod:

...Yn nes i lawr at Ysbyty, yn ymyl y gorlan acw y saif Cerig y Lladron, lle bu mintai gref o Wylliaid yn ymnoddi yng nghanol cors eang; dialwyd arnynt gan Evan ap Meredydd – a lladdwyd hwy yn y fan, a chladdwyd hwy ger y lle mewn mawndir dwfn... 

Gwelir tomen o gerrig eraill nid nepell o’r fan hyn, ac sydd hefyd wedi ei nodi ar fapiau, a elwir yn Cerrig Llwynogod. Enw digon amlwg, efallai oherwydd mai yma y byddai’r llwynog a’i deulu’n trigo ar y mynydd-dir uchel hwn, ac yn dal i fod yma dybed? Ond roedd yr enw yn gyfarwydd i fugeiliaid y Migneint dros y canrifoedd, yn sicr. Ydi’r enw hwn ar enau bugeiliaid yr unfed ganrif ar hugain sy’n gwestiwn na allaf ei ateb.

Mae’r rhan hwn o’r Migneint yn llawn o leoliadau gydag enwau sydd wedi goroesi dros y canrifoedd, megis ‘Cerrig Simdde’. Mae hyn yn f’atgoffa am ‘Clogwyn y cloc’,  neu y Garreg Simne,  (SH444736) gan rai, sydd i’w gweld ar y creigiau gerllaw, o lwybr y ffordd Rufeinig, Sarn Helen, rhwng Bryn Castell a Rhiw-bach. Mae’r ddau enw’n gweddu i’r dim i’r garreg hon, yn fy marn i.

Trown eto at Owen Gethin Jones wrth iddo gyfeirio at enw nad yw’n gyfarwydd iawn i deithwyr yr oes hon, ond a welir ar fapiau Ordnans hyd heddiw – Cerrig y Bala, (SH413793)  nid nepell o Bont yr Afon Gam.

Dyma ddywed yr hanesydd eto, yn ei ffordd ramantus ei hun, (yn ieithwedd a sillafiadau ei gyfnod eto):

I gyfeiriad De-orllewin, gwelwn Gerig y Bala, lle y dadlwythodd y Gawres ei ffedogiad o gerig, ar ol dod a hwy o gwr Llyn Tegid, i fod yn derfyn heddychlon rhwng Ysbytty a Llanfair, oblegid honai Ysbytty derfynau  eang iawn yn yr hen amseroedd... 

Daw Gethin â chyfeiriad at enw arall yn y filltir sgwâr hon yn ei gyfrol; mewn llecyn yr ‘ochr arall’ i Afon Conwy, ar draws y ffordd o Dŷ Cipar Llyn Conwy, sef y Garreg Ddefod. (SH444736) 

Dywed fel y byddai bugeiliaid yr amser fu yn adrodd rhyw fath o weddi ger y garreg hon, gan obeithio iddynt gael llwyddiant wrth gneifio’r defaid. Beth bynnag y rheswm dros yr enw, erys y geiriau ‘Carreg Ddefod’ ar fapiau Ordnans ein dyddiau ni, fel prawf o hen draddodiadau colledig ein hynafiaid. Ond yn anffodus, er i mi ddarganfod rhyw garreg fyddai’n cyfateb i’r enw flynyddoedd maith yn ôl, ni fedrwn gael hyd iddi, er chwilio’r safle arfaethedig nifer o weithiau’n ddiweddar. Ymddengys bod y Garreg Ddefod wedi diflannnu, neu wedi’i symud, ac yn rhan o ddirgelion y dyddiau fu – yn llythrennol - erbyn hyn, gwaetha’r modd!!

- - - - - - -

[Dolen at Ran 1 y gyfres]

 

Cydeithio

Yn dilyn cyfnod o nifer danau gwyllt fu'n llosgi yn ardal 'Stiniog a nifer o ranau eraill o Gymru yn ystod Mawrth ac Ebrill eleni, cofiais i mi 'sgwennu erthygl a ymddangosodd yn ein papur bro, Llafar Bro, yn Ebrill 2015. 

Trafod y gair 'creithio' a ddefnyddir yn y fro hon oedd yr erthygl, sydd yn ddisgrifiad lleol o'r llosgi gwair, rhedyn a thyfiant gwyllt eraill a welir yn rheolaidd yma bob gwanwyn bron. 

Gair nad yw'n gyfarwydd am y llosgi mewn ardaloedd gwledig yw hwn, yn amlwg yn lygriad o'r enwau 'Cydeithio/Goddeithio/Tân Goddaith', sy'n mynd yn ôl ganrifoedd. Enghraifft perffaith o lygru iaith... darllenwch yr esboniadau...

 DOLEN

Trin Cerrig, Rhan 5

Parhau â'r gyfres am gerrig y fro, gan aros ar y Migneint 

Ar ochr dde i’r ffordd, tua chwarter milltir i gyfeiriad Penmachno/Ysbyty Ifan o Lyn Dubach, ychydig wedi chwarel Croes Ddwy Afon, daw creigiau i’r golwg a elwir yn Cerrig yr Ieirch. (SH426758) 

Mae hyn yn ein hatgoffa am fath o geirw bychain, Roebuck yn Saesneg, ‘Iwrch’ unigol, oedd yn troedio’r Migneint yn y fan hon y dyddiau fu. Yn amlwg, diflannodd yr anifeiliaid hyn o’r ucheldir yma lawer blwyddyn yn ôl. Ond erys yr enw, diolch am hynny. Mae enwau anifeiliaid ac adar ar greigiau a mannau eraill y Migneint yn arwyddocâol hefyd. Cawn yr enwau Bryn yr Hyrddod,  Clogwyn y Wenci, Nant yr Ŵyn, Cerrig Llwynogod, Pwll Hwyaid a Charnedd y Frân ar rannau eraill o’r mawndir uchel hwn, ynghyd â’r nifer o’r pile of stones a godwyd gan ein hynafiaid yma ac acw am wahanol resymau. Ond gwelir cerrig eraill heb fod ymhell o ‘Stiniog, sydd â chysylltiadau hanesyddol yn mynd yn ôl ganrifoedd. Rhai ohonynt yn rhan bwysig o chwedloniaeth ein cynefinoedd, a’r storïau’n mynd â ni yn ôl i oesoedd ein cyndeidau’r dyddiau gynt. 

Oddeutu hanner milltir i gyfeiriad Ysbyty Ifan o Ffynnon Eidda mae pont fechan yn croesi nant mewn man a elwir yn Rhyd y Cerrig Gwynion. (SH436769) 

Yn naturiol, mae’r enw hwnnw yn treiddio’n ôl i gyfnod cyn codi’r bont. 

Roedd y rhyd ar lwybr a ddefnyddid gan deithwyr dros y canrifoedd, megis  porthmyn a’u hanifeiliaid ar eu teithiau i farchnadoedd Lloegr hyd at ganol y 19 ganrif. Mae’r cerrig cwarts gwynion i’w gweld o amgylch y rhyd, ac ambell rai wedi cael defnydd fel meini i’r bont fechan. Yn y gyfrol Methodistiaeth Dwyrain Meirionnydd,  ac ambell ffynhonnell arall, ceir cyfeiriad o gyfarfod crefyddol yn cael ei gynnal yng Ngorffennaf 1808 mewn lle o’r enw ‘Corlan Mynydd Gwynion’ ar y Migneint. Roedd hyn yn nyddiau cynnar Methodistiaeth yn yr ardal, a’r deffroad crefyddol yn ei anterth. Dyfynnaf o’r erthygl, dan bennawd Cyfarfod Mawr ar fynydd Migneint yn 1808.

    ...Yn  Sasiwn y Bala, Mehefin, 1808, cynlluniwyd i gadw Cyfarfod Ysgolion ar ben Mynydd Migneint ar y Sabboth cyntaf yn Ngorphenaf (sic.) Yn ôl y cynllun, yr oedd y ddwy fintai i gyfarfod ar y mynydd, ysgol Ffestiniog i ddyfod at Dynewydd y mynydd, ac ysgol Ysbytty ar gorlan Mynydd Gwynion...

Aeth yr awdur ymlaen gyda mwy o fanylion parthed yr ysgol Sul arbennig honno, gan ychwanegu bod yno oddeutu tri chant o fynychwyr. Er nad yw’r enw Corlan Mynydd Gwynion yn gyfarwydd i ni erbyn heddiw, gwyddom mai enw arall ar Ffynnon Eidda yw’r Tŷ Newydd y Mynydd y cyfeirir ato. Er nad oes prawf o hyn, tybiaf mai sôn am y cerrig gwyn yn Rhyd y Cerrig Gwynion - chwarter milltir o’r ffynnon a wneir yn yr erthygl.
- - - - - - -

[Dolen at Rhan 1 y gyfres]

 

Trin Cerrig, Rhan 4

Parhau â'r gyfres am gerrig y fro

I fynd yn ôl filynau o flynyddoedd cawn weld prawf o ddylanwad creu’r byd, ac olion y llosgfynyddoedd oedd yn rhan o dirwedd ein hardal, ar greigiau o’n hamgylch. Tydw i dim yn ddaearegwr, er gyda diddordeb mawr yn y pwnc, ac yn rhyfeddu wrth dod ar draws enghreifftiau o weddillion crombil ambell losgfynydd sy’n rhan o’n hanes. 

Rhyw dair blynedd, neu fwy yn ôl, ar un o ‘nheithiau niferus, dargynfyddais olion rhyfeddol effaith lafa ar greigiau heb fod ymhell â’r ffin rhwng Stiniog a bro fy mebyd, Penmachno. Rwy’n dal i ddod ar draws rhai gwahanol bob tro y byddaf yn ymweld â’r safle. Dyma ambell lun a dynnais ohonynt gyda ‘nghamera bychan, cyffredin. 

Wrth symud o ‘Stiniog i gyfeiriad y Migneint daw sawl enw carreg neu gerrig i’n sylw. 

Nid nepell o Bont yr Afon Gam a llyn Dubach y bont gwelir y bryncyn trawiadol, Carreg y Foelgron, (SH427745) gyda’r enw sy’n esbonio’i hun – y foel gron. 

Bryn sy’n boblogaidd iawn y dyddiau hyn gan ddarpar ddringwyr, ac yn hawdd iawn cyrraedd ei frig. Daw llawer o gerbydau gyda myfyrwyr o ysgolion a cholegau Lloegr yma, yn barod i ymarfer gyda’u cyfarpar dringo yn rheolaidd. 

Er nad yn gerrig na chreigiau, nac yn hynafol o gwbl, mae olion o ddarnau hirgrwn o goncrit i’w gweld hyd heddiw, ar ochr y ffordd yn y rhan hon o’r sir. Mae’r rhain yn dyst o’r rhwystrau a ddefnyddid gan awdurdodau milwrol Prydain yn erbyn ymosodiad arfaethedig tanciau Almaeneg adeg yr ail ryfel byd, a gelwir hwy yn ‘Gerrig Rhwystr’ (SH425746) gan rai.

Tro nesa: Mwy ar y Migneint

(Dolen at y bennod gynta')

Trin cerrig, rhan 3

Wrth edrych i gyfeiriad chwarel y Graig Ddu o fy nghartref yn Nhrem-y-Fron ar adegau arbennig, yn enwedig pan fo’r niwl yn disgyn o gyfeiriad y ddau Fanod, daw darn o graig i’r amlwg. 

A dyma’r garreg f’ysgogodd i wneud ymchwil i mewn i wahanol gerrig y fro, a’u cofnodi fel hyn, mewn ffaith. Byddem yn sylwi ar siâp unigryw y garreg hon, ac yn dotio arni pan fyddai’r niwlen fel cefndir naturiol iddi. Wrth wneud ymholiadau, daeth yr enw a roddwyd ar y garreg gan breswylwyr cynhenid ardal Bethania y dyddiau fu i’m clyw. Hyd y gwn, dim ond un wraig leol, oedd yn trigo, fel plentyn, yn Hafod Ruffydd yn y 1930au cynnar, sy’n cofio mai Carreg Buwch (SH458715) yw’r enw lleol ar y garreg hon. 

Y rheswm am hyn yw oherwydd y siâp arbennig sydd arni, sy’n ymdebygu i fuwch, yn enwedig ar gyfnodau o dywydd penodol. Wn i ddim o hanes Carreg Bustach, sy’n rhan o gadwyn y Moelwynion, na’i union leoliad; tybed a oes ffurf da byw ar honno?

Mae pawb yn yr ardal hon yn gyfarwydd â Charreg Defaid, (SH456703) sydd yn rhan o dirlun ar ben y banc ger yr hen Ysbyty Coffa, neu’r Ganolfan Iechyd erbyn hyn. Mae mwy nag un dehongliad o ystyr yr enw. Dywed rhai mai oherwydd bod defaid Cwm Bowydd yn casglu o’i chwmpas, yn enwedig ar dywydd mawr, ac eraill yn tueddu i weld siâp dafad yn y garreg. Gewch chi wneud eich penderfyniad eich hunain!

Gan ein bod ym mhen ucha’ Cwm Bowydd mi awn i lawr yr hen lwybr hynafol yn y cwm i weld carreg arall nad yw’n adnabyddus i bawb. Carreg ydi hon sydd eto wedi ei henwi gan ein hynafiaid oherwydd y twll hollol grwn sydd yn ei chanol. Cwpan y Rhufeiniaid (SH451697) ydi’r enw a roddwyd arni gan rywun amser maith yn ôl. Mae’n debyg i dwll a wnaed ynddi wrth i’n hynafiaid falu ceirch ac ati gydag erfyn ar gyfer bwydo’r teulu ganrifoedd yn ôl. Ond eto, mi all fod yn dwll a wnaed gan natur yn dilyn newidiadau yn naeareg y fro filoedd o flynyddoedd ynghynt. Ond pam yr enw ‘Cwpan y Rhufeiniaid’?  Ydi, mae ar ochr llwybr a ddefnyddwyd gan deithwyr ers tro byd, ond a fu cysylltiad â’r Rhufeiniaid ’dwn i ddim. Ond mae’n nodwedd arbennig yn y rhan hon o’r fro.

Mae sawl enghraifft o ‘Garreg Saethau’ i’w cael yng Nghymru, ac un neu ddwy ohonynt o fewn ein ffiniau ni yn ‘Stiniog. Dyma enw a roddir ar gerrig gyda marciau arnynt, heb fod yn annhebyg i ‘gerrig Ogam’, sydd yn cyfeirio at fath o ysgrifen a ddefnyddid, yn Iwerddon, yn bennaf, yn y dyddiau cyn i unrhyw wyddor ddod yn gyffredin,. Ceir rhai enghreifftiau o’r Ogam yng Nghymru.  Ond cerrig gyda marciau – llinellau syth o amrywiol faintioli – ar ritfaen, ran amlaf, yw’r ‘cerrig saethau’. Dyma sut y byddai ein hynafiaid yn hogi eu harfau, megis picellau, bwyelli a saethau yn yr Oesoedd cynnar. Gwn am ddwy safle lle mae cerrig tebyg i’w gweld yn y plwy’ hwn, - un mewn clawdd ar ochr y ffordd ger Cynfal Fawr, (SH406 702) (llun isod) a’r llall yn rhan o gamfa ar lwybr rhwng Bryn Tirion a Chae Canol, rhwng Manod a Chwm Teigl. (SH439721) 

- - - - - - - - -

Rhan 1

 

Gweld llun, clywed llais

Ym Mawrth 2012 cefais wahoddiad i gyfrannu i gyfres o ffilmau byr – 3 munud o hyd - oedd yn cael ei drefnu gan BBC Cymru. Cipolwg ar Gymru oedd yr enw a roddwyd ar y gyfres, ac erys y pytiau ar gael ar y cyfryngau cymdeithasol hyd heddiw Roedd tîm recordio yn ymweld â chymunedau drwy’r wlad, ac yn ffilmio storïau personol gan unigolion oedd yn golygu rhywbeth iddynt. Rhoddwyd pob cymorth i bawb oedd yn cymryd rhan, ac felly i’r dwsin a ddewiswyd i gyfrannu i’r fenter yn Llyfrgell Blaenau Ffestiniog.

Cefais fodd i fyw wrth berfformio’r tri munud o stori oedd mor berthnasol i mi. Yn ddiweddarach, daeth cais ataf am yr hawl i ddangos y ffilm mewn arddangosfa yn un o bebyll yr Eisteddfod Genedlaethol y flwyddyn honno. 

Oherwydd i’r pwnc dan sylw gennyf yn y tri munud o ffilm mor agos at fy nghalon, teimlais ei bod yn fraint gael rhannu’r teimladau hynny gydag eraill.Y testun a roddais i’r cynhyrchiad oedd Gweld llun, clywed llais, oedd yn golygu llawer i mi, a’r teulu. 

u Gweld llun (gwefan BBC Cymru) -Gobeithio y cewch chi yr un pleser yn gwylio’r darn a gefais i o’i ddarlledu. 

 

Arwr- Cerdd i 'Nhad