Trin cerrig, rhan 3

Wrth edrych i gyfeiriad chwarel y Graig Ddu o fy nghartref yn Nhrem-y-Fron ar adegau arbennig, yn enwedig pan fo’r niwl yn disgyn o gyfeiriad y ddau Fanod, daw darn o graig i’r amlwg. 

A dyma’r garreg f’ysgogodd i wneud ymchwil i mewn i wahanol gerrig y fro, a’u cofnodi fel hyn, mewn ffaith. Byddem yn sylwi ar siâp unigryw y garreg hon, ac yn dotio arni pan fyddai’r niwlen fel cefndir naturiol iddi. Wrth wneud ymholiadau, daeth yr enw a roddwyd ar y garreg gan breswylwyr cynhenid ardal Bethania y dyddiau fu i’m clyw. Hyd y gwn, dim ond un wraig leol, oedd yn trigo, fel plentyn, yn Hafod Ruffydd yn y 1930au cynnar, sy’n cofio mai Carreg Buwch (SH458715) yw’r enw lleol ar y garreg hon. 

Y rheswm am hyn yw oherwydd y siâp arbennig sydd arni, sy’n ymdebygu i fuwch, yn enwedig ar gyfnodau o dywydd penodol. Wn i ddim o hanes Carreg Bustach, sy’n rhan o gadwyn y Moelwynion, na’i union leoliad; tybed a oes ffurf da byw ar honno?

Mae pawb yn yr ardal hon yn gyfarwydd â Charreg Defaid, (SH456703) sydd yn rhan o dirlun ar ben y banc ger yr hen Ysbyty Coffa, neu’r Ganolfan Iechyd erbyn hyn. Mae mwy nag un dehongliad o ystyr yr enw. Dywed rhai mai oherwydd bod defaid Cwm Bowydd yn casglu o’i chwmpas, yn enwedig ar dywydd mawr, ac eraill yn tueddu i weld siâp dafad yn y garreg. Gewch chi wneud eich penderfyniad eich hunain!

Gan ein bod ym mhen ucha’ Cwm Bowydd mi awn i lawr yr hen lwybr hynafol yn y cwm i weld carreg arall nad yw’n adnabyddus i bawb. Carreg ydi hon sydd eto wedi ei henwi gan ein hynafiaid oherwydd y twll hollol grwn sydd yn ei chanol. Cwpan y Rhufeiniaid (SH451697) ydi’r enw a roddwyd arni gan rywun amser maith yn ôl. Mae’n debyg i dwll a wnaed ynddi wrth i’n hynafiaid falu ceirch ac ati gydag erfyn ar gyfer bwydo’r teulu ganrifoedd yn ôl. Ond eto, mi all fod yn dwll a wnaed gan natur yn dilyn newidiadau yn naeareg y fro filoedd o flynyddoedd ynghynt. Ond pam yr enw ‘Cwpan y Rhufeiniaid’?  Ydi, mae ar ochr llwybr a ddefnyddwyd gan deithwyr ers tro byd, ond a fu cysylltiad â’r Rhufeiniaid ’dwn i ddim. Ond mae’n nodwedd arbennig yn y rhan hon o’r fro.

Mae sawl enghraifft o ‘Garreg Saethau’ i’w cael yng Nghymru, ac un neu ddwy ohonynt o fewn ein ffiniau ni yn ‘Stiniog. Dyma enw a roddir ar gerrig gyda marciau arnynt, heb fod yn annhebyg i ‘gerrig Ogam’, sydd yn cyfeirio at fath o ysgrifen a ddefnyddid, yn Iwerddon, yn bennaf, yn y dyddiau cyn i unrhyw wyddor ddod yn gyffredin,. Ceir rhai enghreifftiau o’r Ogam yng Nghymru.  Ond cerrig gyda marciau – llinellau syth o amrywiol faintioli – ar ritfaen, ran amlaf, yw’r ‘cerrig saethau’. Dyma sut y byddai ein hynafiaid yn hogi eu harfau, megis picellau, bwyelli a saethau yn yr Oesoedd cynnar. Gwn am ddwy safle lle mae cerrig tebyg i’w gweld yn y plwy’ hwn, - un mewn clawdd ar ochr y ffordd ger Cynfal Fawr, (SH406 702) (llun isod) a’r llall yn rhan o gamfa ar lwybr rhwng Bryn Tirion a Chae Canol, rhwng Manod a Chwm Teigl. (SH439721) 

- - - - - - - - -

Rhan 1

 

Gweld llun, clywed llais

Ym Mawrth 2012 cefais wahoddiad i gyfrannu i gyfres o ffilmau byr – 3 munud o hyd - oedd yn cael ei drefnu gan BBC Cymru. Cipolwg ar Gymru oedd yr enw a roddwyd ar y gyfres, ac erys y pytiau ar gael ar y cyfryngau cymdeithasol hyd heddiw Roedd tîm recordio yn ymweld â chymunedau drwy’r wlad, ac yn ffilmio storïau personol gan unigolion oedd yn golygu rhywbeth iddynt. Rhoddwyd pob cymorth i bawb oedd yn cymryd rhan, ac felly i’r dwsin a ddewiswyd i gyfrannu i’r fenter yn Llyfrgell Blaenau Ffestiniog.

Cefais fodd i fyw wrth berfformio’r tri munud o stori oedd mor berthnasol i mi. Yn ddiweddarach, daeth cais ataf am yr hawl i ddangos y ffilm mewn arddangosfa yn un o bebyll yr Eisteddfod Genedlaethol y flwyddyn honno. 

Oherwydd i’r pwnc dan sylw gennyf yn y tri munud o ffilm mor agos at fy nghalon, teimlais ei bod yn fraint gael rhannu’r teimladau hynny gydag eraill.Y testun a roddais i’r cynhyrchiad oedd Gweld llun, clywed llais, oedd yn golygu llawer i mi, a’r teulu. 

u Gweld llun (gwefan BBC Cymru) -Gobeithio y cewch chi yr un pleser yn gwylio’r darn a gefais i o’i ddarlledu. 

 

Arwr- Cerdd i 'Nhad