Rhai o Furddunod y Llan (Penmachno)

Cyflwyniad o gerddi yn trafod murddunod Penmachno, a fu'n gartrefi i'n hynafiaid dros y blynyddoedd. Erbyn hyn, 'does neb o'r plwy' yn cofio teuluoedd yn trigo yn yr adeiladau hyn, ond yn rhan bwysig o dreftadaeth yr ardal yr amser a fu.

 

Pwy sy'n cofio Pant Griafolen,
Bryn y Saer a Phenygeulan,
Minffordd, Garret a Brynffynnon?
Rhain i gyd sydd yn adfeilion.

Llety Wilym, Efail D'lasa
A Llwyn teg, a Gwiga Ucha',
A Ffridd Wen a'r hen Gae Hilin,
Pen y Foel, Tŵr Teg a'r Felin.

Aeth Ffridd Wen a Phen y Garw,
A Bryn Cryg, yn furiau marw;
Fel Nant Iwrch a Phen y Dorlan,
A Thŷ Talcen, a Bryn Gogan. 

Tywyll ydyw ym Mryn Gola',
Tawel ers y cload ola;
Ychydig iawn a ŵyr am Collfryn
Aeth o'n golwg ers sawl blwyddyn.

Enwau nawr sydd yn golledig
Ar sawl dôl na chaiff ei 'redig,
Fel y Weirglodd a Chae'r Mynach
Termau sydd yn angof bellach.

Lle bu'r gân ym Muarth Tanglw’s,
Llonydd yw, a llwm ei oerddrws:
Hafod Chwaen a Thŷ'n y Pistyll -
Dim ond olion rhain sy'n sefyll.

Yma, yn yr hen gartrefi,
Yma bu'r Gymraeg yn ffynnu,
Yma bu 'rhen genedlaetha',
Yma'n ddwfn mae 'ngwreiddia' inna'.

Er fy nhristwch gweld yr uchod
Erbyn heddiw yn furddunod,
Diolch wyf, wrth sychu llygaid
Nad y'nt loches i estroniaid.

Cerddi'r Chwarel - Diwedd Cymuned

Dim ond plwy’ bach Cymreig, mewn dyffryn di-nôd
Fu Penmachno i lawer, a hynny cyn dod
Y newid aruthrol ddaeth heibio ers tro,
I wyrdroi cymdeithas a iaith fy hen fro.

Lle bu, ers canrifoedd, fy hil ym mhob man, 
A phob un â’u gwreiddiau yn ddwfn yn y LLan
A’r Gymraeg ar bob tafod, mewn ysgol a gwaith,
Ond yn awr, mewn lleiafrif mae siaradwyr yr iaith.

Lle bu, ar un adeg, ei strydoedd yn llawn
O siopwyr cynhenid bob bore a ph’nawn,
A niferoedd y siopa’n ddau ddwsin, a mwy,
Nid oes bellach fasnachdy ar ôl yn y plwy’.

 

 

Nid oes gobaith ei adfer ‘n’ôl i’r dyddiau gynt,
Aeth delfrydau’n cyn-dadau ar goll yn y gwynt;
Ni fydd ond atgofion am r’hen ddyddiau ar ôl,
A’r hiraeth am hynny yn gwasgu’n fy ‘nghôl.

A phwy fu’n gyfrifol am y newid hwn?
A’i gwnaed yn fwriadol, i’n trechu, ni wn?
Ni ddaeth r’un achubiaeth wedi’r chwarel ’na gau,
A diwedd hen yrfa, ym mil chwedeg dau.

Diboblogi yr ardal ddaeth i bwyso yn drwm,
A dirywio yn gyflym wnaeth poblogaeth y Cwm;
Hen iaith, hen dafodiaith, ddiflanodd o’r clyw -
Roedd yn ddechrau y diwedd yr hen ffordd o fyw.

Nid fydd sôn am gymuned, fu mor gynnes a chlos,
Na’r ymdeimlad o berthyn i le, yn ddi-os;
Lle bu unwaith ‘rhen Gymry, a phob un â pharch
At gymydog a chyd-ddyn – aiff y cyfan i’r arch.

Erbyn hyn, rhaid cydnabod mai colli y dydd 
Wnaeth fy nelfrydau innau, a chollais fy ffydd;
Diflannu o’r golwg wna’r atgofion lu,
A ninnau, fel hwythau, ‘mysg y pethau a fu.

- - -  

Llun- Stephen Elwyn RODDICK / Cwm Penmachno / CC BY-SA 2.0

Cerddi'r Chwarel - Ddoe a Heddiw

Casgliad o gerddi anfonais i Steddfod Mynytho dro'n ôl, dan ffugenw 'Hen Rybelwr'

Coleg Min Nos

Pan oedd llethrau'r Llan yn gomin o gân,
a chornel y Ring yn un dras o greigwyr,
roedd dysg 'rhen ddyddiau'r caban yn adlais
o ffraethineb y bonc.

I ni â'n clustiau astud, roedd yno wynfyd;
glaslanciau'r pumdegau pell,
â'u bryd ar sathru'r drefn
a blasu'r dŵr aflan,
yma'n cowtowio i'r cymêrs
wrth inni fwrw ati i lowcio'r geiriau, 
heb reg yn 'r'un ynganiad.

Ninnau'n myfyrio yn haelioni'r hwyl,
ar lwyfan yr hen ddireidi, 
a Dei Wmffra'n diwtor arnom,
yn chwarae i'r gynulleidfa,
a'i draethu’n taro deuddeg.

Drag ar yr Wdbein, ac yna'r glec, ...chwerthin,
a'r dosbarth yn ei ddybla' 
yn heulwen haf erstalwm.

Yn ddisymwth...
'r'ôl galw'r corn gwaith i'r gro, 
disgynnodd y cyrten yn anterth y wers,
i ganslo'r anterliwtiau.

Heddiw,
yng ngweddillion y weirglodd,
mae'r hen le mewn trwmgwsg ers tro,
a chreithiau'r alltudiaeth yn aros
fel hen hollt ar lethr wag.

Dychmygaf, ym merddwr y cof,
ei gweld yn fintai wargam
     yn igam-ogamu rhwng pyliau o beswch 
i gyrraedd y fargen ddima';
Wil Lloyd, a'i drwsus ffustion liw ffurat
yn arwain y frigâd
yn araf a phwyllog i derfyn y daith.

Nid hawdd derbyn fy nieithrwch bellach,
rhwng ffiniau'r hen adnabod;
wylaf am yr hyn a ddaeth, am lwfdra ffawd, 
ac am fachlud y pelydrau pell.

Fy Hen Gymdogaeth

Erstalwm, a'r lle yn gnawd o gwmwd,
ar 'sgerbwd hen gynefin,
bu yma fwrlwm
o fyw am yfory.

Lle bu her yr addewidion
yn llenwi'r oriau
mewn lle nad oedd darfod yn bod.

Pob hewl a'i hafan o hwyl,
pob cornel yn helfa
i rannu'r wên 
o straeon cyn noswylio.

Erstalwm, ar erwau fytholwyrdd
roedd yno ardd Eden
o ddiniweidrwydd
am bethau'r byd.

Drannoeth y dihuno
a chodi gorchudd yr ystrydeb
am ddyfnder gwreiddiau,
y bu'r wers am 'sgaru had,
ac am y medi aflan.

Tro ar fyd

(Wrth weld hen chwarel lechi yn cael ei haddasu'n faes chwarae i estron anturiaethwyr na wyddent ddim am galedi’r dyddiau gynt)

Bob bore, dan wawd y domen lechi,
daw'r gwenoliaid yn fflyd,
ymysg sarhad o gwmni i grombil yr agor, 
i wrando ar sŵn dripian y dwr 
yn torri ar fudandod y gwacter.

Anturwyr ffug yng nghragen yr agor,
a'u dileit mewn creiriau rhydlyd;
- hen ebill heb dyllu ers tro
a chorryn o gadwyn yn pendilio
yr amser uwchben,
lle bu'n ddolen i greigiwr unwaith,
heddiw'n ddwylath o ddim.

I'r rhai hyn y mae'r twll yn we
i ymnadreddu drwyddo,
i'w tywys drwy wythiennau tanddaearol fy hepil,
a thros artaith y byrwyntog gynt. 

Heb orfod ymbaratoi
y bara llwyd o gynhaliaeth
dan gannwyll geiniog,
na phrofi chwerwder y smit,
maent yma'n paderu am yr hyn
nad yw ond eco iddynt.

Rhyw gogio porthi'r dyrfa
â phregeth am gwymp a chwalfa,
gan besgi ar dosturi'r plwy',
ac ar wely angau 'nghymdogaeth,
heb sylwi ar y gwlith yn hen lygad y graig,
a llygad hen chwarelwr.

Cerddi'r Chwarel - Cymdogaeth

Gan fy mod yn enedigol o ardal chwarelyddol, addas fyddai cynnwys rhai o fy ngherddi'n ymwneud á'r diwydiant hwnnw, sydd wedi hen ddiflannu o f'henfro.

Ni sylwai ar yr hagrwch
Yn y tomenydd llwm
O rwbel yr hen chwarel
Uwch pentre' bach y Cwm;
Roedd yn baradwys iddo fo
Wrth iddo lordio'i mewn i'r fro.

Ond ni all estron weled
Y graith sydd yn fy nghôl,
A minnau yn hiraethu
Am ddyddiau na ddaw 'n'ôl,
Pan oeddem ni, drigolion gwâr
Yn berchen ar ein milltir sgwâr.

Pentre' Rhiwbach

Dilynwch gyfres 'Cerddi'r chwarel' trwy glicio ar y label 'Chwarel' isod, neu yn y rhestr 'Themau' ar y dde. (Os ydych yn darlen hwn ar ffôn, efallai y bydd raid sgrolio lawr a chlicio 'web view'.)

 

Cerddi Cydwybod- Adfywiad

A weli di frithyll yn nofio'n y dŵr,
A weli di wyrddni fan acw;
A wyt ti yn clywed y coed yn llawn stŵr,
A glywi di ddeunod y Gwcw?

A brofais di fywyd yn ôl yn y pridd,
A deimlaist ti fwrlwn a chyffro;
A wyt ti'n arogli yr aer dros y ffridd,
A weli di ddaear yn deffro?

A weli di’r wennol yn hedfan uwchben,
A weli di’r teulu’n ymffurfio;
A weli di arwydd cynhesu uwchben,
A weli di'r nyth dan y bondo?

A weli di Lygad y Dydd dan dy draed
A weli di aur Lygad Ebrill;
A weli di wenyn yng nghanol y paill,
A weli di’r tymor yn ennill?

A godaist y bore i brydferthwch y wawr
Yn gwahodd y dydd i ddod ato;
A wnes di gydnabod wrth gerdded y tir
Fod gwanwyn yn ôl unwaith eto?

Llygad Ebrill, blodyn cyffredin ond hardd iawn, yn codi'r galon bob gwanwyn

Cerddi Cydwybod- Amser

Wrth gilio ein heddiw
i’r machlud gerllaw,
a ddoe’n rhan o hanes
yfory a ddaw.

Daw ‘n’ôl yn amserol
fel troad y rhod,
a’r cylch yn ailgychwyn
bob tro, ers ein bod.

Llun- Copi o Garreg Cantiori, ger safle Beddau Gwyr Ardudwy, uwchben Llan Stiniog, lle sy'n llawn o chwedlau a hanes y Cymry, a lle sy'n gyfareddol i mi

Mae'r gwreiddiol erbyn hyn yn Eglwys Sant Tudclud, Penmachno 

Cerddi Cydwybod- Cân o Hiraeth ac Anobaith

Mor braf oedd y dyddiau yr amser a fu,
pan oedd pawb yn gymdogol a chroeso'n mhob tŷ,
wrth gofio cymdeithas o drigolion gwâr,
â'u gwreiddiau yn nyfnder eu milltir sgwâr.

Roedd cariad at eraill yn beth mor ddiwall,
a'r parch oedd gan bobl i'r naill a'r llall,
pryd y gweithid y Sadwrn, a pherchid y Sul
heb ofni 'r'un dirmyg o fod yn rhy gul.

Ond estron ddiwylliant a ddaeth dros ein gwlad,
gan newid delfrydau, a'n heiddo yn rhad;
na wyddai wahaniaeth rhwng ddiafol a Duw,
a'u harferion sy'n llygru ein hen ffordd o fyw.

O freuddwyd gymdogaeth fu'n gadarn a chre'
rhyw hunllef gymdeithas a ddaeth yn ei lle;
yr awr sydd yn cyrraedd, mae'r diwrnod yn dod
y bydd Cymru, a Chymry yn peidio â bod.

Cerrig camu Sarn, ar Afon Machno. Lleoliad hyfryd lle treuliais oriau hapus efo teulu dros y blynyddoedd.