Cerddi Cydwybod- Nadolig?

Sut fath o gyfnod fydd yr ŵyl
I chwi, y 'duwiolfrydig';
A fydd eich byd yn llawn o hwyl
Wrth ddathlu y Nadolig?

A roddwch chithau newydd wedd
I ystyr 'bendigedig',
Uwchben ddanteithion flasus wledd 
Wrth ddathlu y Nadolig?

Mewn byd materol, tybed wnewch
Ystyried mor ychydig
Yw'r hyn a ro'wch, a'r hyn a gewch
Wrth ddathlu y Nadolig?

Onid yw'n wir sefyllfa drist,
Gofynnaf yn garedig,
A glywsoch sôn am Iesu Grist
Wrth ddathlu y Nadolig?

A wnewch chi gofio, oll i gyd,
Y geiriau cysegredig
Am eni Un a ddaeth i'r byd,
Wrth ddathlu eich Nadolig?

Er i'r Nadolig fod yn ẃyl arbennig i mi, ac i'r teulu dros y blynyddoedd, mae newid wedi bod yn y drefn ers colli fy mhriod gariadus, Beryl. Ni fydd y 'Dolig byth yr un fath eto heb ei phresenoldeb hi. Cadair wag yn dweud y cwbl....

Cerddi'r Chwarel -Llwch y Chwarel

Daeth diwedd y chwarel
Heb lawer o stŵr,
Mae’r felin yn dawel
A’r lefel dan ddŵr;
Yn dyst am ei beiau
Mae’r rwbel i gyd,
A pheswch ei gweithwyr 
A glywir o hyd.

Rhyw estron di-reswm
Fu perchennog y gwaith,
Hab barch at chwarelwr
Na chyd-ddyn ychwaith.
Nid oedd iechyd mor bwysig 
Ag angen y wlad –
Roedd pris uchel ar lechi
a bywydau yn rhad.

Am delerau anghyfiawn
Ac am gyflog mor wael
Rho’dd y cloddiwr ei lafur
I’r cwmni yn hael.
Aeth yn hen cyn ei amser
Dan bwysau y gwaith,
A’i gefn wedi camu
O’r llethu a’r llaith.

E’i gam yn arafach
A’i ysgyfaint yn drwch
O bowdr y llechi,
O effaith y llwch.
Aeth anadliad yn anodd,
Ei nerth yn gwanhau,
Beth yw’r ots gan y meistri – 
Mae’r chwarel ar gau

Bu’n diodde’ blynyddoedd
O ganlyniad y clwyf,
‘Nawr mae’n gorwedd dan garreg
Ym mynwent y plwyf,
A llechen yn gofeb
I gerflunydd y graig
A’r stad eto’n gwrthod 
Rhoi iawndal i’w wraig.

Ni ddyliwn anghofio
Annhegwch y byd,
Mae effaith y chwarel
O’n cwmpas o hyd.

- - - - - 

Cerdd a gyfansoddais ar gais rhai o rai o chwarelwyr yr ardal yn ystod streic 1985-86. 

Roedd ymgyrch cenedlaethol ar y pryd i geisio cael cyfiawnder ac iawndal i gyn-chwarelwyr oedd y dioddef o afiechydon yn ymwneud a thrin llechi.

Mae'r llinellau cyntaf i'w gweld ar y llechfeini ynghanol tref Blaenau Ffestiniog.

Ac mae'r gerdd ar gael yn y llyfryn 'Safwn Gyda'n Gilydd' 1986

Cerddi'r Chwarel - Adfeilion (chwarel Rhiwbach)

Fe welwn yr hagrwch
O'r chwalfa yn graith
Ar fwy na'r llygaid
Wedi darfod y gwaith,
Pan gwympodd y muriau i gyd, fesul un
I oferedd yfory’n bentyrrau di-lun.

A thybiwn im glywed
Dros chwibanu'r gwynt
Sŵn taro cynion
Yr hen hogia' gynt,
O weddillion y felin, a fu dawel gyhyd
Yn olion y cof, fel 'sgerbydau mud.

Ond wedi dryllio
Fy nychymyg brau,
Fe wyddwn innau
I'r seiliau wanhau,
A throais drachefn i gyfeiriad y Cwm,
Gan adael ar ôl yr adfeilion llwm.

Chwarel Rhiwbach ar y chwith, a Blaen Cwm. llun wedi'i dynnu o ffordd haearn Rhiwbach, gan Paul, y mab

Rhai o Furddunod y Llan (Penmachno)

Cyflwyniad o gerddi yn trafod murddunod Penmachno, a fu'n gartrefi i'n hynafiaid dros y blynyddoedd. Erbyn hyn, 'does neb o'r plwy' yn cofio teuluoedd yn trigo yn yr adeiladau hyn, ond yn rhan bwysig o dreftadaeth yr ardal yr amser a fu.

 

Pwy sy'n cofio Pant Griafolen,
Bryn y Saer a Phenygeulan,
Minffordd, Garret a Brynffynnon?
Rhain i gyd sydd yn adfeilion.

Llety Wilym, Efail D'lasa
A Llwyn teg, a Gwiga Ucha',
A Ffridd Wen a'r hen Gae Hilin,
Pen y Foel, Tŵr Teg a'r Felin.

Aeth Ffridd Wen a Phen y Garw,
A Bryn Cryg, yn furiau marw;
Fel Nant Iwrch a Phen y Dorlan,
A Thŷ Talcen, a Bryn Gogan. 

Tywyll ydyw ym Mryn Gola',
Tawel ers y cload ola;
Ychydig iawn a ŵyr am Collfryn
Aeth o'n golwg ers sawl blwyddyn.

Enwau nawr sydd yn golledig
Ar sawl dôl na chaiff ei 'redig,
Fel y Weirglodd a Chae'r Mynach
Termau sydd yn angof bellach.

Lle bu'r gân ym Muarth Tanglw’s,
Llonydd yw, a llwm ei oerddrws:
Hafod Chwaen a Thŷ'n y Pistyll -
Dim ond olion rhain sy'n sefyll.

Yma, yn yr hen gartrefi,
Yma bu'r Gymraeg yn ffynnu,
Yma bu 'rhen genedlaetha',
Yma'n ddwfn mae 'ngwreiddia' inna'.

Er fy nhristwch gweld yr uchod
Erbyn heddiw yn furddunod,
Diolch wyf, wrth sychu llygaid
Nad y'nt loches i estroniaid.

Cerddi'r Chwarel - Diwedd Cymuned

Dim ond plwy’ bach Cymreig, mewn dyffryn di-nôd
Fu Penmachno i lawer, a hynny cyn dod
Y newid aruthrol ddaeth heibio ers tro,
I wyrdroi cymdeithas a iaith fy hen fro.

Lle bu, ers canrifoedd, fy hil ym mhob man, 
A phob un â’u gwreiddiau yn ddwfn yn y LLan
A’r Gymraeg ar bob tafod, mewn ysgol a gwaith,
Ond yn awr, mewn lleiafrif mae siaradwyr yr iaith.

Lle bu, ar un adeg, ei strydoedd yn llawn
O siopwyr cynhenid bob bore a ph’nawn,
A niferoedd y siopa’n ddau ddwsin, a mwy,
Nid oes bellach fasnachdy ar ôl yn y plwy’.

 

 

Nid oes gobaith ei adfer ‘n’ôl i’r dyddiau gynt,
Aeth delfrydau’n cyn-dadau ar goll yn y gwynt;
Ni fydd ond atgofion am r’hen ddyddiau ar ôl,
A’r hiraeth am hynny yn gwasgu’n fy ‘nghôl.

A phwy fu’n gyfrifol am y newid hwn?
A’i gwnaed yn fwriadol, i’n trechu, ni wn?
Ni ddaeth r’un achubiaeth wedi’r chwarel ’na gau,
A diwedd hen yrfa, ym mil chwedeg dau.

Diboblogi yr ardal ddaeth i bwyso yn drwm,
A dirywio yn gyflym wnaeth poblogaeth y Cwm;
Hen iaith, hen dafodiaith, ddiflanodd o’r clyw -
Roedd yn ddechrau y diwedd yr hen ffordd o fyw.

Nid fydd sôn am gymuned, fu mor gynnes a chlos,
Na’r ymdeimlad o berthyn i le, yn ddi-os;
Lle bu unwaith ‘rhen Gymry, a phob un â pharch
At gymydog a chyd-ddyn – aiff y cyfan i’r arch.

Erbyn hyn, rhaid cydnabod mai colli y dydd 
Wnaeth fy nelfrydau innau, a chollais fy ffydd;
Diflannu o’r golwg wna’r atgofion lu,
A ninnau, fel hwythau, ‘mysg y pethau a fu.

- - -  

Llun- Stephen Elwyn RODDICK / Cwm Penmachno / CC BY-SA 2.0

Cerddi'r Chwarel - Ddoe a Heddiw

Casgliad o gerddi anfonais i Steddfod Mynytho dro'n ôl, dan ffugenw 'Hen Rybelwr'

Coleg Min Nos

Pan oedd llethrau'r Llan yn gomin o gân,
a chornel y Ring yn un dras o greigwyr,
roedd dysg 'rhen ddyddiau'r caban yn adlais
o ffraethineb y bonc.

I ni â'n clustiau astud, roedd yno wynfyd;
glaslanciau'r pumdegau pell,
â'u bryd ar sathru'r drefn
a blasu'r dŵr aflan,
yma'n cowtowio i'r cymêrs
wrth inni fwrw ati i lowcio'r geiriau, 
heb reg yn 'r'un ynganiad.

Ninnau'n myfyrio yn haelioni'r hwyl,
ar lwyfan yr hen ddireidi, 
a Dei Wmffra'n diwtor arnom,
yn chwarae i'r gynulleidfa,
a'i draethu’n taro deuddeg.

Drag ar yr Wdbein, ac yna'r glec, ...chwerthin,
a'r dosbarth yn ei ddybla' 
yn heulwen haf erstalwm.

Yn ddisymwth...
'r'ôl galw'r corn gwaith i'r gro, 
disgynnodd y cyrten yn anterth y wers,
i ganslo'r anterliwtiau.

Heddiw,
yng ngweddillion y weirglodd,
mae'r hen le mewn trwmgwsg ers tro,
a chreithiau'r alltudiaeth yn aros
fel hen hollt ar lethr wag.

Dychmygaf, ym merddwr y cof,
ei gweld yn fintai wargam
     yn igam-ogamu rhwng pyliau o beswch 
i gyrraedd y fargen ddima';
Wil Lloyd, a'i drwsus ffustion liw ffurat
yn arwain y frigâd
yn araf a phwyllog i derfyn y daith.

Nid hawdd derbyn fy nieithrwch bellach,
rhwng ffiniau'r hen adnabod;
wylaf am yr hyn a ddaeth, am lwfdra ffawd, 
ac am fachlud y pelydrau pell.

Fy Hen Gymdogaeth

Erstalwm, a'r lle yn gnawd o gwmwd,
ar 'sgerbwd hen gynefin,
bu yma fwrlwm
o fyw am yfory.

Lle bu her yr addewidion
yn llenwi'r oriau
mewn lle nad oedd darfod yn bod.

Pob hewl a'i hafan o hwyl,
pob cornel yn helfa
i rannu'r wên 
o straeon cyn noswylio.

Erstalwm, ar erwau fytholwyrdd
roedd yno ardd Eden
o ddiniweidrwydd
am bethau'r byd.

Drannoeth y dihuno
a chodi gorchudd yr ystrydeb
am ddyfnder gwreiddiau,
y bu'r wers am 'sgaru had,
ac am y medi aflan.

Tro ar fyd

(Wrth weld hen chwarel lechi yn cael ei haddasu'n faes chwarae i estron anturiaethwyr na wyddent ddim am galedi’r dyddiau gynt)

Bob bore, dan wawd y domen lechi,
daw'r gwenoliaid yn fflyd,
ymysg sarhad o gwmni i grombil yr agor, 
i wrando ar sŵn dripian y dwr 
yn torri ar fudandod y gwacter.

Anturwyr ffug yng nghragen yr agor,
a'u dileit mewn creiriau rhydlyd;
- hen ebill heb dyllu ers tro
a chorryn o gadwyn yn pendilio
yr amser uwchben,
lle bu'n ddolen i greigiwr unwaith,
heddiw'n ddwylath o ddim.

I'r rhai hyn y mae'r twll yn we
i ymnadreddu drwyddo,
i'w tywys drwy wythiennau tanddaearol fy hepil,
a thros artaith y byrwyntog gynt. 

Heb orfod ymbaratoi
y bara llwyd o gynhaliaeth
dan gannwyll geiniog,
na phrofi chwerwder y smit,
maent yma'n paderu am yr hyn
nad yw ond eco iddynt.

Rhyw gogio porthi'r dyrfa
â phregeth am gwymp a chwalfa,
gan besgi ar dosturi'r plwy',
ac ar wely angau 'nghymdogaeth,
heb sylwi ar y gwlith yn hen lygad y graig,
a llygad hen chwarelwr.

Cerddi'r Chwarel - Cymdogaeth

Gan fy mod yn enedigol o ardal chwarelyddol, addas fyddai cynnwys rhai o fy ngherddi'n ymwneud á'r diwydiant hwnnw, sydd wedi hen ddiflannu o f'henfro.

Ni sylwai ar yr hagrwch
Yn y tomenydd llwm
O rwbel yr hen chwarel
Uwch pentre' bach y Cwm;
Roedd yn baradwys iddo fo
Wrth iddo lordio'i mewn i'r fro.

Ond ni all estron weled
Y graith sydd yn fy nghôl,
A minnau yn hiraethu
Am ddyddiau na ddaw 'n'ôl,
Pan oeddem ni, drigolion gwâr
Yn berchen ar ein milltir sgwâr.

Pentre' Rhiwbach

Dilynwch gyfres 'Cerddi'r chwarel' trwy glicio ar y label 'Chwarel' isod, neu yn y rhestr 'Themau' ar y dde. (Os ydych yn darlen hwn ar ffôn, efallai y bydd raid sgrolio lawr a chlicio 'web view'.)