Cerddi Cydwybod -Dada

Cerdd i ‘Nhad, William Hugh Williams 1890-1941

Nid oedd ond meidrolyn;
ond i mi yn arwr i'w addoli,
yn eilun o Farcsydd y bonc,
hen rebal o rybelwr
a adawodd ei farc ar blant ei yfory.

Â'i gŷn, yn ei gwman, 
wedi oes o wthio a phlygu, 
nid i swyddog, 
ond i straen y fargen ddima;
yn farnwr diwyro 
na ildiai air i'r stiward a'i gachwrs gynffonwyr,
a phob wagan-gynta'r-ryn.

Mae rheiliau rhydlyd ar lethrau Rhiw Bach,
lle bu dada’n un o bererinion y graig,
fel petaent yn wylofain y dadfeiliad,
yn atgof o’r fintai foreuol
o’r werin wargam ar glip yr inclên;
cam wrth gam o besychu
adlais llwch y gwaith 
ar benglog o graig.

Prin yw'r cof amdano, a'r llun yn brinnach;
y darlun hwn, o lwch oesoedd,
lle mae'r dwylo'n datgelu'r cyfan
o artaith ei deithi; 
digofaint wedi lapio'n dynn
yn y byd brwnt oedd yn bod.
Y dwylo crog na blethwyd mewn gweddi
fyth wedyn,
drannoeth ei brofedigaeth,
ac yntau heb dduw na'i hatebodd.

Wyneb di-wên fel petai'n mesur
pob modfedd o annhegwch 
y lladrad a ddwynodd Rhys bach i fedd.

Rhychau’r talcen yn achwyn o’r cyni,
a’r sgerbydau gweigion fu’n rhythu’r niwl
o anwybodaeth am anhegwch, 
ac am gwestiynnau ddi-ateb,
pan daenwyd tawelwch fel carthen wlân
ar wely angau’r felin.
Gwelaf osgo’r crefftwr yn ei bileri o freichiau,
a llymder ei wyneb yn arllwys dicter un
â chysgod tlodi’n fythol gwmpeini iddo,
a llidiardau gobaith i gyd ar gau.

O reddf, yn hen athronydd
a’i angerdd am iawnderau’n ingol,
heb unwaith ganlyn unffurfiaeth y dorf
i fegio o goffrau plwy’,
nac ymbesgi ar frasder cnawd afiach.

I mi, roedd rhin yr arwr
a rhuddin ein hil ynddo,
er hir loes ei gaethiwed
ar erwau ein hangen ninnau,
a thyndra’r gadwyn angen.

'Dada' ydoedd i ni, y nythaid wyth cyw,
y platŵn o ufudd-dod
na feiddiai yngan air i'w groesi
wrth barêdio yn rheng at fwrdd
caban o gegin,
heb gŵyn am lwydni'r fwydlen 
wedi taw y corn gwaith. 

Heddiw, nid yw ond sgriffiad ar gofeb
o lechen lâs,
megis cip ar feini y gorffennol.

'Dada' ydoedd, a 'Dada' fydd,
a'i stamp wedi sticio arna'i,

              ... y rebal anorffenedig. 

 

Cerddi Cydwybod -Llidiart

Gobeithio fod y gerdd isod yn esbonio fy nheimladau, a theimladau nifer o nghyfoedion bellach. Daeth tro ar fyd ar ein cynefinoedd dros yr hanner canrif aeth heibio, yn sicr.

'R'ôl cyfri' a didoli,
Rhaid ydoedd sicrhau
Fod praidd yn ei gynefin
A'r llidiart wedi'i chau,
Er mwyn rhoi'r heidiau ar wahân
I gadw enwau’r brîd yn lân.

Ond collwyd cownt ar bennau,
Daeth pydredd i’r hen bren,
A drws y prif fynediad
Agorwyd led y pen';
Ysbeilio had ein porfa ni
Wna'r estron haid ddaw drwyddi hi.

Mynedfa Bryn Castell. Bryngaer Oes yr Haearn lleol, yn edrych trwy'r adwy at dirlun hanesyddol a welodd newidiadau rhyfeddol ac ymosodiadau a goresgyniad dros y canrifoedd

Cerddi Cydwybod -Iaith

Un arall o 'ngherddi sy'n adlewyrchu fy nadrithiad yn y drefn ieithyddol cefn-gwlad Cymru erbyn hyn. Wrth i ystadegau ddangos y dirywiad yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg yn ein cymunedau, anodd yw bod yn galonogol. Miliwn o siaradwyr erbyn 2050? Gobeithio wir.

 

Carreg Cantiori (nid yr un wreiddiol) ger safle gwaith dẃr Llyn Morwynion

Pan oeddwn i yn blentyn
Ro'wn i o'r farn o hyd
Mai dim ond iaith fy aelwyd
A glywid trwy'r holl fyd.

Ond syndod oedd darganfod
Wrth fynd o gam i gam,
Fod gennyf fwy i'w ddysgu
Na iaith fy nhad a mam.

Rwy'f innau erbyn heddiw
Yn ymfalchïo'n iawn
Wrth siarad â nghymydog
Â'i eirfa ef yn llawn.

Ond, anodd yn fy libart,
Yw ceisio parchu'r dyn
Heb awydd ganddo'i siarad 
Ond uniaith - iaith ei hun.

Cerddi Cydwybod -Brwydr

Cerdd ddychmygol a gyfansoddais wrth weld pobl ddiarth yn symud i mewn i'm bro, a'r newid a fu yn y gymuned. 

Ni fu 'r'un cweryl rhyngom,
Na geiriau cas ychwaith,
Ac yntau yn gymydog
I mi ers amser maith;
Ond rhywsut, trawsnewidiwyd bro
Oherwydd ei ddyfodiad o.

Er estyn llaw o gymod
I'm c'warfod dros y bwrdd,
Encilio wnaiff, a gwrthod
Ddod hanner ffordd i'm cwrdd;
Ac yntau, estron, er y gwa'dd
Heb fath o erfyn, sydd yn lladd.

Ac er milwrio'n erbyn,
Mae pethau'n mynd yn waeth,
Nid hawdd i ni wrthsefyll,
Â'n dwylo ni yn gaeth;
Er ceisio brwydro, colled yw, 
Difroda hwn hen ffordd o fyw.

Llun gan Alan Hughes, trwy drwydded Comin Creadigol 2.0

Cerddi Cydwybod -Cysur Cymdogaeth

Cerdd sgwennais adeg gofid Covid, Hydref 2020

Ffordd o fyw a newidiodd yn sydyn,
mae’r effaith i’w weld ar bob stryd,
y gelyn a ddaeth yn ddi-rybudd,
i’n dychryn, ac i newid ein byd.

R’wyn colli cyfarfod ’rhen gwmni,
a ffrindiau dros sgwrs yn y dre’,
gan obeithio ’daw’r haul unwaith eto 
i godi’r hen hwyliau ynte.

Mae’n chwith am yr hyn oedd yn arfer
mewn lle sydd mor annwyl â hwn,
’does unlle’n y byd fel ein hardal
am wir gyfeillgarwch, mi wn.

A diolchaf bob dydd am gymdogaeth
a chymdeithas arbennig ein bro;
mae hynny yn eli i’r galon,
i f’anwesu yn llon, fel bob tro.

A phan ddaw yr haul dros ein bryniau   
i adfer yr hyn oedd yn bod, 
cawn ddiolch i Dduw am ein gwarchod,
a gweddïo am yr hyn sydd i ddod.

Cwm Teigl yn haul yr hwyr. Treuliais sawl awr yn y cynefin arbennig hwn.

Cerddi Cydwybod -Cyfres Newydd

Wedi ystyried fy hun yn greadur cydwybodol, egwyddorol ar hyd f’oes, cyfansoddais nifer o gerddi a fyddai’n gweddu i un gyda meddylfryd o’r fath. Roedd yr agwedd yma o fy natur yn tueddu i ‘ngadael yn drist a siomedig am y diffygion di-hid a berthynai i nifer o 'nghyfoedion. 

Sawl tro y clywais gyfaill, neu gydnabod yn cwyno am y newid a ddaeth gerbron ein cynefinoedd Cymraeg dros y cyfnod diweddar, ac yn cau llygaid i’r problemau cyfoes. Cyfeiriaf at ambell un o’r rhain yn y cerddi, ac am eu difaterwch. Ia, dadrithiad ydi’r cyflwr y bum, ac yr wyf yn diodde’ ohono, yn sicr. 

Daw’r teimlad i’r wyneb yn glir yng ngeiriau'r gân hon:

Gwladgarwyr?... Diwedd y gân...

O lwyfannau trwy Gymru fe glywsom sawl llais
Yn areithio am oriau am orthrwm y Sais,
Mor argyhoeddedig, gwladgarwyr o fri 
A'u traed ar y ddaear, dywedwyd i mi.

Arloeswyr mudiadau fel Cymdeithas yr Iaith;
Rhai blaenllaw fel stiwardiaid Undebau Gwaith,
Arweinwyr cydwybodol, a'u dadlau mor groch,
Yn driw dros y werin a'r Faner Goch.

Sosialwyr adain-chwith, y rhai o'r iawn ryw,
(Mewn difri', oes 'na rywfaint yn dal yn fyw?)
Yn wir, erbyn heddiw nid hawdd dod ar draws
Chwyldroadwyr gwerinol, gwladgarol eu naws.

Ond, pa iws bod yn Farcsydd di-wyro, a'i fryd
O newid cymdeithas faterol y byd;
Annoeth yw rhagfarnu'r Arglwyddi ynte,
A chymaint mor barod i gymryd eu lle?

Fe gofiaf aelodau yn rhengoedd y Blaid,
 delfrydau mor deyrngar ers amser fy nhaid,
Ymgyrchwyr am ryddid a hawliau i'n gwlad -
'Pob peth yn Gymraeg', ac am weld ei pharhad.

Mor barod i herio y sustem annheg,
I agor pob llygad, i roi taw ar bob ceg
A ddirmygai ymdrechion y Cymry a'u hil;
Merthyron cyfiawnder, yr aberthwyr fil.

Yn Gymry twymgalon, a'u pwyslais ar ach,
Llawn balchder o'u llinach, ag egwyddor mor iach;
Disodlwyd cyfenwau o darddiad iaith fain
Gan yr 'ap', mor urddasol, Gymreigaidd ei sain.

I ble aeth 'rymdeimlad o berthyn trwy waed,
I ble aeth y balchder am hunaniaeth a gaed
Wrth ymgyrchu a chanu am ennill tir,
Ac am yr holl freintiau a ddeuai cyn hir?

Nid myfi, nid myfi a drodd fy nghefn
Ar egwyddor sylfaenol i newid y drefn;
Erbyn hyn, natur ddynol hunanol a roes 
Y gwirionedd am ragrith anfoesol ein hoes.

Ti, fab i'r gwerinwr na chodai ei gap
I'r crachach; ie, thi, a dy 'ap',
Pa bryd y doi dithau i 'sgidiau dy dad,
Pa bryd gawn dy gwmni yn ôl yn dy wlad?

A ddoi di, was ffyddlon y meistri pell
Rhyw ddydd at dy goel, a chydnabod dy well,
O dy gadair gyfryngol yn y BBC
Yn ôl at dy wreiddiau, ble ma 'd'angen di?

Wnei dithau, wladweinydd, a d'uchelgais fawr,
Droi atom drachefn â'th draed ar y llawr?
Tydi, a fu unwaith mor falch o dy dras,
Sy'n lordio coridorau'r Arglwyddi cas. 

A thi, fu'n ymgyrchwr dros hawliau'r tlawd,
Mor uchel dy gwymp pan newidiodd dy ffawd;
Fe'th prynwyd, fel llawer o 'sosialwyr' fel ti
 llo aur y frenhiniaeth - yr O.B.E.

Estynnwch eich dwylo i dderbyn eich clod,
Moesgrymwch a llyfwch, mae 'chwanneg i ddod
O ffug freintiau Prydeinig; cewch grafu tîn
Draw ym Muckingham Palas, yng nghwmni eich cwîn.

Trin Cerrig, y rhan olaf!

Dyma gyrraedd rhan olaf y gyfres, gan obeithio eich bod wedi cael boddhad o'i darllen. Cyfres o ddarnau ar gerrig nodedig lleol, yn seiliedig ar sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (tymor 2022-23) ac erthygl a ymddangosodd wedyn yn Rhamant Bro, cylchgrawn flynyddol y gymdeithas, yr unig un o'i bath yn y Gymraeg.

Carreg sydd bellach wedi mynd yn angof braidd yw’r un a gofnodwyd mewn erthygl gan y diweddar Ernest Jones yn Y Cymro (3 Tachwedd 1961), ac a ymddangosodd yn Rhamant Bro 2019, yw’r un ar bron pen uchaf ffordd Bwlch Gorddinen - y Crimea. Mae hon yn hynod am yr ugeiniau o enwau ysgrifwyr y gorffennol a gerfiwyd arni. 

Gan fod nifer o bobl yn cerdded y ffordd hon rhwng ‘Stiniog a Dyffryn Conwy, ymhell cyn agor y llinnell reilfordd gerllaw, byddai’r llecyn hwn yn gyfleus i orffwys cyn cario ’mlaen â’r daith. A dyna reswm i ddod â’r gyllell boced allan, a gosod enw’r teithiwyr yn daclus ar garreg a ddaeth megis cofeb i rai oedd yn rhan o’r genhedlaeth a fu yn y broydd dan sylw.

A chyda lwc, mae chwedlau’n ymwneud â’r cerrig a’r creigiau hyn yn dal i fod yn destun i gadw’r hen arferion yn fyw.  Pan fyddai’r bedair wyres a’r ŵyr cariadus sydd gen i yn dod draw acw i ‘weld nain a taid’ pan oeddynt yn llai, byddai’n arfer yn aml iddynt berswadio taid i fynd â nhw am dro i lawr i lwybrau Cwmbowydd gyfagos. 

Un o’r hoff deithiau oedd dilyn y llwybr o waelod y cwm i fyny tua Thyddyn Gwyn, a chael llawer o hwyl fel arfer yng nghwmni’n gilydd. Ar ben isa’r llwybr mae carreg wastad ar ei draws, a phant yn ei chanol. Un diwrnod, dyma un o’r plant yn tynnu sylw ati, a minnau’n ceisio creu ychydig o ddiddordeb yn eu mysg, gan gyfeirio at y siap, a’r maint, ac ati, a gofyn iddynt ddyfeisio enw arni. 

Ymhen dim, roeddynt wedi dod i gytundeb ymysg ei gilydd, ac wedi cyffelybu’r garreg i ffurf soser. A Charreg Soser  (SH453703) yw’r enw a roddwyd arni, tua ugain mlynedd, neu fwy, yn ôl bellach, a dyna’r enw a gaiff bob tro y bydd unrhyw un ohonom yn troedio dros y garreg hon ar lwybr Cwmbowydd. Gobeithio y caiff ei galw felly gan ein disgynyddion hyd ddydd y farn!      
- - - - -

RHAN 1