Dyma'r cyntaf mewn cyfres o ddarnau ar gerrig nodedig lleol, yn seiliedig ar sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (tymor 2022-23) ac erthygl a ymddangosodd wedyn yn Rhamant Bro, cylchgrawn flynyddol y gymdeithas, yr unig un o'i bath yn y Gymraeg.
Mae enwau lleol wedi eu gosod ar bob agwedd, bron, o dirwedd ein cynefinoedd. Cawn enwau lleol ar lwybrau, caeau, ffyrdd, ffosydd a nentydd, coedwigoedd, bryniau, mynyddoedd ac ati, ac enwau’r mwyafrif wedi aros ers cyn cof.
Ond cerrig sydd dan sylw yma: Cyfeirio at rai sydd i’w gweld yn y fro hon, ac mewn ardaloedd cyfagos ‘dwi am wneud yma. A dwi’n pwysleisio hyn – mae’n sicr bod pob un ohonoch yn gwybod am garreg, neu gerrig nad ydwi wedi cyfeirio atynt yma.
Ydi, mae’r ymadrodd ‘trin cerrig’ yn adnabyddus yn ardaloedd y chwareli. Ond roedd angen clamp o gŷn i hollti’r garreg hon ar lwybr Sarn Helen, rhwng Bryn Castell a Rhiw-bach !!
.jpg) |
| Maen Hollt (SH443735) |
Ond na, nid trafodaeth ar drin cerrig yn y chwareli yw’r canlynol, ond cyfle i ni gael golwg ar ambell garreg, neu gerrig diddorol o fewn y plwy’ hwn, ac ychydig y tu hwnt i’r ffiniau. Edrych ar ystyr enwau a roddwyd ar rai o’r cerrig, a cheisio dadansoddi’r rhesymau dros yr enwau unigryw hynny.
Pwy fedyddiodd y cerrig gyda’r enwau gwreiddiol, a pha bryd oedd hynny, tybed? Mae ‘na stori ynghlwm â sawl carreg mewn safleoedd eraill ym mhob ardal bron, a’r chwedlau hynny wedi eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth dros y canrifoedd. Onid yw’n hanfodol ein bod ninnau’n trosglwyddo’r pytiau pwysig hyn o hanes ein cenedl i’n disgynyddion, a cheisio sicrhau i’n plant, a’u plant hwythau gario ‘mlaen â’r traddodiad?
Yn y llun nesa' mae’r Maen Trwsgl yn sefyll ar waelod rhan o’r Manod Mawr a elwir yn Glogwyn Candryll ger tyddyn Cae Canol Mawr. Enw ar rywbeth blêr – clumsy- ydi trwsgl, ac yn disgrifio’r garreg hon i’r dim. Mae’n debyg iddi gael ei styrbio, a’i chario lawr y mynydd gan rewlif yn ystod Oes yr Iâ, a’i gosod yn y fan hon hyd ddydd y farn.
.JPG) |
| Maen Trwsgl (SH439721) |
Fel pob carreg o’r fath, mae chwedleuon wedi gwreiddio, tyfu ac addasu o’i hamgylch dros y blynyddoedd. Un o’r rhai mwya’ adnabyddus ynglŷn â’r Maen Trwsgl yw’r un am y cawr o’r enw Trwsgl oedd yn trigo yn ardal. Roedd yn cerdded o amgylch y Manod Mawr un diwrnod pan deimlodd rhyw boen yn ei droed. Eisteddodd i lawr, a thynnu ei esgid, a darganfod y maen hwn ynddi. Gafaelodd yn y garreg enfawr a’i lluchio i lawr ochr y mynydd, a rowliodd y maen hyd at y safle y gwelir hi heddiw.
Mae chwedl debyg i hon yn perthyn i gawr arall o gyffiniau Penmachno, a wnaeth union yr un fath i garreg yn ei esgid, a’i lluchio i lawr llethr nes iddi syrthio i’r afon Gonwy islaw Rhaeadr y Greiglwyd (Conwy Falls). Ac yno mae Maen y Graienyn yn gorwedd hyd heddiw.
Mae enw ambell garreg, neu gerrig yn ddigon hawdd i’w ddadansoddi, megis lliw, lleoliad, neu siâp y maen, neu graig. Ond yr hyn sy’n ddifyr yw ceisio mynd i’r afael â rhesymau’n hynafiaid fedyddio rhai cerrig gydag enwau sydd bellach yn anghofiedig. Gwyddom i’r hen dderwyddon ddyddiau gynt addoli eu duwiau ger ambell faen, neu gylch o gerrig yn sefyll yn gadarn, oedd yn rhan o olygfa ambell safle. Pa grefydd oedd y rhain yn ei ddilyn?
Daeth diwedd ar addoli yn y ffurf honno wedi dyfodiad y Rhufeiniad, gydag ambell eithriad, ond mae’r meini a’r cylchoedd yn dal i sefyll mewn sawl man, fel prawf o’r ffaith fod crefydd, ac addoli duwiau gwahanol gan ein hynafiaid wedi bodoli mewn nifer o safleoedd yng ngogledd Cymru y dyddiau fu.
[Y tro nesa... Y Garreg Lwyd; Carreg y Frân, a mwy]
