Trin Cerrig, rhan 2

Dim ond crafu’r wyneb wna’i gyda’r gyfres hon; dim ond cyfeirio at rai o’r cerrig rydw i’n gyfarwydd â hwy. 

Ond mae’r rhan fwyaf ohonynt yn golygu rhywbeth i mi. Gwn fod nifer ohonoch yn gwybod am enwau cerrig eraill, sydd wedi tynnu eich sylw’n bersonol.  Felly gofynaf ichi geisio rhoi manylion amdanynt ar gof a chadw, er mwyn cadw rhan bwysig o draddodiadau lleol yn fyw. Felly, dyma finna’ am gychwyn yr hyn sy’n wybyddus i mi: 

Cyfeirir at gerrig yn lleol mewn enwau adnabyddus ar greigiau megis Carreg Blaen-Llym, (SH442665) ger Llyn Stwlan, sy’n ddisgrifiad o’r pigyn main ar y copa, mae’n debyg. Eto, mae Carreg Flaenllym  uwchben Rhiwbryfdir, yn agos at Graig Nyth y Gigfran. 

Yna’r Garreg Ddu, (SH461702) craig sy’n gysgod ar ganol tre Blaenau, yn dywyll ei lliw, a’i natur. Roedd yn dywyllach nag arfer dros haf 2019, yn dilyn y tân niweidiol fu’n llosgi am gyfnod maith ym mis Gorffennaf 2019. 

 Mae Carreg Lwyd, (SH426731) yn Llan Ffestiniog yn enw ar fferm a’r mynydd gerllaw, a’r enw’n egluro’i hun. Gwelwn gyfeiriad at nifer o enwau lleol yn cynnwys y geiriau ‘Clogwyn’ a ‘Chraig’ neu ‘Maen’ hefyd. Ond ceiso canolbwyntio at y geiriau Carreg a Cherrig ydw’i am wneud am y tro.

 

Ym mhen uchaf Cwm Teigl mae Bwlch Carreg y Frân (SH449722) yn adnabyddus fel rhan o’r olygfa ar y daith o ‘Stiniog i gyfeiriad chwareli Bwlch Slatars a Chwt y Bugail, Blaen Cwm a Rhiw Bach. Ac ydi, mae’r frân a’i theulu’n  hoff iawn o loetran ar garreg, neu gerrig y bwlch.

Mewn ffaith, roedd y llwybr hwn yn bwysig iawn i deithwyr a phorthmyn gyda’u gwartheg neu foch dros flynyddoedd maith. Ar un adeg, dyma un llwybr uniongyrchol dros y ffin i Benmachno, ac ymlaen drwy Gapel Garmon i Lanrwst a’i marchnad. Yn ddiweddarach, dyma’r llwybr a addaswyd i gario llechi chwarel Rhiw Bach i gwrdd â chychod yng Nghei Cemlyn ar yr Afon Ddwyryd tua 1830, a throi Bwlch Carreg y Frân yn rhan bwysig o drafnidiaeth fasnachol y fro.
- - - - - 

Rhan 1

Rhan 3

 

Rhain yw fy Mryniau

Dyma fersiwn Gymraeg a gyfansoddais o These are my mountains gan y grŵp Gwyddelig, The McBrides, ar gyfer Côr y Pengwern, criw ohonom sy'n canu yn y dafarn honno ar nosweithau Sadwrn. Roger Kerry, cerddor o Harlech, aelod o'r côr answyddogol yw'r gitarydd. 

Erbyn hyn, mae'r gân wedi ei derbyn fel anthem gan y côr, ac yn boblogaidd iawn. Cymaint felly, fel y ceir fersiwn o'r criw nos Sadwrn yn ei chanu ar sianel YouTube Terry Fawr (gweler isod).

Mae ambell un o ffyddloniaid cantorion Y Pengwern wedi ein gadael bellach, gwaetha'r modd, ond erys yr atgofion amdanynt yn annwyl yn ein cof.

I wneud fy ffortiwn,
Fe grwydrais y byd,
Ond nawr rwy'n dychwelyd
At fy ffrindia' i gyd.
Hen hiraeth am Gymru
Fu'n gwasgu'n fy nghôl,
A'r holl rwy'n drysori
Â'm galwodd yn ôl.

Cytgan:
Can’s rhain yw fy mryniau
A dyma fy mro,
Hen lwybrau 'mhlentyndod
Ddychwelant i'r co';
Ni osodais fy ngwreiddia'
Mewn gwledydd mor bell,
Can’s rhain yw fy mryniau,
Y lle nad oes well.

Hen wynebau erstalwm
Ddaw eto yn fyw,
A lleisiau'r gorffennol
Ddaw n’ôl i fy nghlyw.
Ac O! rwy'n dychmygu
Am y croeso a gaf,
A hynny'n fy heniaith,
A'r cwmni mor braf.

(Cytgan)

(h) Vivian Parry Williams 2015.

 

 

Trin Cerrig

Dyma'r cyntaf mewn cyfres o ddarnau ar gerrig nodedig lleol, yn seiliedig ar sgwrs i Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog (tymor 2022-23) ac erthygl a ymddangosodd wedyn yn Rhamant Bro, cylchgrawn flynyddol y gymdeithas, yr unig un o'i bath yn y Gymraeg.

Mae enwau lleol wedi eu gosod ar bob agwedd, bron, o dirwedd ein cynefinoedd. Cawn enwau lleol ar lwybrau, caeau, ffyrdd, ffosydd a nentydd, coedwigoedd, bryniau, mynyddoedd ac ati, ac enwau’r mwyafrif wedi aros ers cyn cof. 

Ond cerrig sydd dan sylw yma: Cyfeirio at rai sydd i’w gweld yn y fro hon, ac mewn ardaloedd cyfagos ‘dwi am wneud yma. A dwi’n pwysleisio hyn – mae’n sicr bod pob un ohonoch yn gwybod am garreg, neu gerrig nad ydwi wedi cyfeirio atynt yma.

Ydi, mae’r ymadrodd ‘trin cerrig’ yn adnabyddus yn ardaloedd y chwareli. Ond roedd angen clamp o gŷn i hollti’r garreg hon ar lwybr Sarn Helen, rhwng Bryn Castell a Rhiw-bach !! 

 

Maen Hollt (SH443735)

Ond na, nid trafodaeth ar drin cerrig yn y chwareli yw’r canlynol, ond cyfle i ni gael golwg ar ambell garreg, neu gerrig diddorol o fewn y plwy’ hwn, ac ychydig y tu hwnt i’r ffiniau. Edrych ar ystyr enwau a roddwyd ar rai o’r cerrig, a cheisio dadansoddi’r rhesymau dros yr enwau unigryw hynny. 

Pwy fedyddiodd y cerrig gyda’r enwau gwreiddiol, a pha bryd oedd hynny, tybed? Mae ‘na stori ynghlwm â sawl carreg mewn safleoedd eraill ym mhob ardal bron, a’r chwedlau hynny wedi eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth dros y canrifoedd. Onid yw’n hanfodol ein bod ninnau’n trosglwyddo’r pytiau pwysig hyn o hanes ein cenedl i’n disgynyddion, a cheisio sicrhau i’n plant, a’u plant hwythau gario ‘mlaen â’r traddodiad?

Yn y llun nesa' mae’r Maen Trwsgl yn sefyll ar waelod rhan o’r Manod Mawr a elwir yn Glogwyn Candryll ger tyddyn Cae Canol Mawr. Enw ar rywbeth blêr – clumsy- ydi trwsgl, ac yn disgrifio’r garreg hon i’r dim. Mae’n debyg iddi gael ei styrbio, a’i chario lawr y mynydd gan rewlif yn ystod Oes yr Iâ, a’i gosod yn y fan hon hyd ddydd y farn. 

Maen Trwsgl (SH439721)

Fel pob carreg o’r fath, mae chwedleuon wedi gwreiddio, tyfu ac addasu o’i hamgylch dros y blynyddoedd. Un o’r rhai mwya’ adnabyddus ynglŷn â’r Maen Trwsgl yw’r un am y cawr o’r enw Trwsgl oedd yn trigo yn ardal. Roedd yn cerdded o amgylch y Manod Mawr un diwrnod pan deimlodd rhyw boen yn ei droed. Eisteddodd i lawr, a thynnu ei esgid, a darganfod y maen hwn ynddi. Gafaelodd yn y garreg enfawr a’i lluchio i lawr ochr y mynydd, a rowliodd y maen hyd at y safle y gwelir hi heddiw.  

Mae chwedl debyg i hon yn perthyn i gawr arall o gyffiniau Penmachno, a wnaeth union yr un fath i garreg yn ei esgid, a’i lluchio i lawr llethr nes iddi syrthio i’r afon Gonwy islaw Rhaeadr y Greiglwyd (Conwy Falls). Ac yno mae Maen y Graienyn yn gorwedd hyd heddiw.

Mae enw ambell garreg, neu gerrig yn ddigon hawdd i’w ddadansoddi, megis lliw, lleoliad, neu siâp y maen, neu graig. Ond yr hyn sy’n ddifyr yw ceisio mynd i’r afael â rhesymau’n hynafiaid fedyddio rhai cerrig gydag enwau sydd bellach yn anghofiedig. Gwyddom i’r hen dderwyddon ddyddiau gynt addoli eu duwiau ger ambell faen, neu gylch o gerrig yn sefyll yn gadarn, oedd yn rhan o olygfa ambell safle. Pa grefydd oedd y rhain yn ei ddilyn? 

Daeth diwedd ar addoli yn y ffurf honno wedi dyfodiad y Rhufeiniad, gydag ambell eithriad, ond mae’r meini a’r cylchoedd yn dal i sefyll mewn sawl man, fel prawf o’r ffaith fod crefydd, ac addoli duwiau gwahanol gan ein hynafiaid wedi bodoli mewn nifer o safleoedd yng ngogledd Cymru y dyddiau fu.

[Y tro nesa... Y Garreg Lwyd; Carreg y Frân, a mwy]

 

 

Giaffar

 

Cerdd a gyfansoddais am y diweddar Goronwy Owen Dafis, neu ‘Giaffar’ar lafar, a fu’n gydweithiwr a chyfaill arbennig i mi am nifer o flynyddoedd. Traddodais ambell sgwrs/darlith am ei gymeriad, a’r hwyl a gawsom yn ei gwmni, yn y gwaith ac am ei daith drwy’r byd ‘ma. Yn un poblogaidd iawn, ac yn llawn direidi. 

Torwyd y mowld pan gollwyd Giaffar ym Medi 1998. Ni welir neb tebyg iddo eto ar strydoedd y dre’ hon byth eto, gwaetha’r modd.     

 

 

        Giaffar

Goronwy Owain Dafis oedd
Y 'Giaffar'; enw roed ar goedd
Ar hen gymeriad difyr, llon,
A fu yn rhan o'r ardal hon.
Er nad yn selog ar y Sul,
Fe gadwai at y llwybr cul,
Â'i eirau doeth, a'i gadarn farn
Am bethau'r byd; yn Gymro' i'r carn.

Ei wên ddireidus roddodd stamp
Ar bopeth wnaeth, a dyna'i gamp;
Wrth ddweud rhyw berl, a chymryd drag
O'r stwmp o Rizla a'r baco shag,
Caed holl ffraethineb diawl o gês
A fyddai heddiw'n fyd o lês
I wlad mor lwyd; heb rai fel hwn,
Mae'n llawer tlotach lle, mi wn.

Rhyw sgwrs a hwyl, a thynnu coes
Oedd pleser Giaff ar hyd ei oes.
Ei ddywediada' doniol lu
Oedd ran o'r ieithwedd ddyddiau fu.
Heb un uchelgais yn y byd,
Ond i ddifyrru'i ffrindia'i gyd,
A mynd am beint, a'i gêm o 'Nap'
Yng nghwmni'r criw yn lownj y Tap

Ei ymadroddion ffraeth a phowld
Ddiflannodd, wedi torri'r mowld;
Ni chawn y straeon fesul llath,
Ac ni fydd Blaena' byth 'r'un fath.
Wrth gofio'n ôl, rhaid cyfri'r gost
O golli rhai fel G'ronwy Post.
Ac ni ddaw neb i gymryd lle

Rhen Giaff a'i fath ar lwybrau'r dre'.